يك استدلال باشد، همانطور كه در استدلال متكلمان در مورد آن صحبت شد. گذشته از اين كه راه‌هاى ديگرى نيز براى اثبات حقانيت يك مطلب وجود دارد.

اثبات از راه تنبيه و تذكر به فطرت و امور وجدانى‌

يكى از روش‌هاى اثبات آموزه‌هاى اعتقادى ارجاع به فطرت و وجدان است. انسان‌ها با فطرت پاك و توحيدى متولد شده‌اند و اين فطريات در همه انسان‌ها وجود دارد و اگر كسى بگويد من آن را نمى‌يابم، او غافل است نه نادان، و غافل نيازمند تنبّه و تذكر است. از ويژگى امور فطرى، قابل تجربه درونى بودن آنهاست و اگر به خودمان رجوع كنيم، امور فطرى را مى‌يابيم. گر چه گاهى غفلت و مشغوليت‌هاى دنيا مانع از توجه به اين امور مى‌شود و يادآورى مجدد آن نياز به تكانه‌اى روحى دارد تا تذكر شكل بگيرد. قرآن در موارد متعددى در مواجهه با انسان‌ها، آنان را به فطرت‌شان ارجاع هد تا از خواب غفلت بيدار شوند و با وجدان خويش به حقايق بنگرند و حكم كنند: (وَ لَئِنْ سَأَلْتَهُمْ مَنْ خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ لَيَقُولُنَّ اللَّهُ قُلْ أَ فَرَأَيْتُمْ ما تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ إِنْ أَرادَنِيَ اللَّهُ بِضُرٍّ هَلْ هُنَّ كاشِفاتُ ضُرِّهِ أَوْ أَرادَنِي بِرَحْمَةٍ هَلْ هُنَّ مُمْسِكاتُ رَحْمَتِهِ قُلْ حَسْبِيَ اللَّهُ عَلَيْهِ يَتَوَكَّلُ الْمُتَوَكِّلُونَ)[1] «و اگر از آنها بپرسى: «چه كسى آسمانها و زمين را خلق كرده؟» قطعاً خواهند گفت: «خد» ا. بگو: [هان‌] چه تصور مى‌كنيد، اگر خدا بخواهد صدمه‌اى به من برساندآيا آنچه را به جاى خدا مى‌خوانيد، مى‌توانند صدمه او را برطرف كنند يا اگر او رحمتى براى من اراده كند، آيا آنها مى‌توانند رحمتش را باز دارند؟ بگو: خدا مرا بس است. اهل توكّل تنها بر او توكّل مى‌كنند».

نمونه‌اى روشن از اين روش پاسخ امام صادق (ع) در اثبات وجود خداوند براى شخص شبهه زده‌اى است كه در حيرت مانده بود و از امام (ع) درخواست كرد تا او را به سوى خداوند راهنمايى كند. حضرت پرسيد: اى بنده خدا! آيا تا به حال در كشتى سوار شده‌اى؟ گفت: آرى. حضرت فرمود: آيا اتفاق افتاده كه كشتى بشكند و كشتى ديگرى نباشد كه نجاتت دهد و شنا هم بلد نباشى؟ گفت: آرى. امام (ع) فرمود: آيا در اين‌

[1]. زمر: 38 همچنين، ر. ك: انعام: 64 63؛ عنكبوت: 61 و 64؛ لقمان: 26 25 و 32 31؛ روم: 35 33 و ....