اعمال خود ندارد، نتايج حاصل از آن را بر مى‌شمارد و با توجه به اشتباه بودن اين نتايج، نادرست بودن فرض را براى مخاطب معلوم مى‌كند، در نتيجه نقيض آن يعنى اين كه قضا و قدر حتمى نيست و انسان در اعمالش اختيار دارد، اثبات مى‌شود.

اثبات از راه قياس ذوحدين‌

قياس ذوحدين نوعى قياس مركب و مضاعف است و از دو قياس تشكيل شده است كه هر دو به يك نتيجه منجر مى‌شود. در اين قياس گفته مى‌شود امر داير مدار دو چيز است و در هر دو صورت مقصود، حاصل مى‌شود.[1]

مناظره امام صادق (ع) با ارزق از خوارج براى اثبات ايمان اميرالمؤمنين (ع) نمونه‌اى از اين نوع دليل است. حضرت از او پرسيد: «درباره حديث خيبر چه مى‌گويى؟» او گفت: اين حديث بدون ترديد، درست است؛ ولى كفر پس از اين مرحله پديد آمد. امام (ع) فرمود: «آيا خداى عزوجل روزى كه او را دوست مى‌داشت، مى‌دانست كه على‌بن‌ابى‌طالب (ع)، نهروانيان را مى‌كشد يا نمى‌دانست؟» و افزود: اگر بگويى نه، كافر مى‌شوى.

او گفت: مى‌دانست. امام (ع) فرمود: «آيا خدا على (ع) را دوست مى‌داشت براى اين كه به طاعتش عمل كند يا براى اين كه معصيت و نافرمانى او را انجام دهد؟» ابن نافع گفت: براى اين كه به طاعت و فرمان او عمل كند. حضرت فرمود: «پس برخيز كه شكست خوردى». ابن‌نافع برخاست، در حالى كه آياتى از قرآن را مى‌خواند كه نشان از آشكار شدن حق بر او و رفع شبهه بود.[2]

اثبات از راه لوازم و آثار

همان گونه كه بيان شد در هر اثبات بايد شرايط مخاطب در نظر گرفته شود تا از روش مناسب براى اثبات قضاياى اعتقادى براى آن مخاطب استفاده شود. براى عموم مردم ساده‌ترين راه اثبات مطلبى اثبات از طريق آثار ملموس است.

[1]. ر. ك: خوانسارى، منطق صورى، ج 2، ص 180.

[2]. كلينى، الكافى، ج 8، ص 349، ح 548.