دليل مبتنى بر مقدمات عقل نظرى‌

در اين نوع دليل، مقدمات استدلال، از عقل نظرى اخذ مى‌شود. عقل نظرى هم در مقام استنباط، منبع استنباط است و هم در مقام اثبات آموزه‌هاى اعتقادى براى ديگران مورد استفاده قرار مى‌گيرد. از آن‌جا كه همه متكلمان معرفت‌هاى عقل نظرى را قبول دارند، اين معرفت‌ها از مهم‌ترين مبادى برهان در علم كلام است.

مباحثى همچون اثبات وجود خدا و صفات ثبوتى و سلبى در علم‌كلام را مى‌توان مصداق اين نوع استدلال دانست. لازم به ذكر است كه همچون بخش دوم كتاب، در اين‌جا نيز مسامحتاً فطرت در ذيل عقل قرارداده مى‌شود.

دليل مبتنى بر مقدمات عقل عملى‌

در اين نوع دليل از مقدمات مأخوذ از عقل عملى استفاده مى‌شود. البته از اين نوع دليل در مواجهه با اشاعره و فيلسوفان نمى‌توان استفاده كرد چون اشاعره حسن و قبح عقلى را قبول ندارند و فيلسوفان نيز آن را از مشهورات عامه و امور عقلايى و نه يقينيات عقلى، مى‌دانند.

اكثر استدلال‌هاى مربوط به افعال الهى يا عدل الهى از اين نوع است.[1] در ديگر مباحث نيز از اين نوع دليل استفاده مى‌شود. مثلًا در اثبات افضل بودن امام گفته شده اگر امام افضل نباشد يا مساوى با ديگران است كه نصبش ترجيح بلامرجح و قبيح است و يا پايين‌تر از ديگران است كه نصبش ترجيح مرجوح و قبيح است.[2]

دليل مبتنى بر نقل‌

دليل مبتنى بر نقل يعنى قرآن و سنت تنها براى مسلمانان قابل استفاده است. البته براى پيروان اديان ديگر نيز مى‌توان از متون مقدس آنان استفاده كرد و مطلبى را براى آنها اثبات نمود.

[1]. براى مثال ر. ك: علامه حلى، كشف المراد فى شرح تجريد الاعتقاد، ص 319؛ فاضل مقداد، الاعتماد فى شرح واجب الاعتقاد، ص 76.

[2]. ر. ك: علامه حلى، كشف المراد فى شرح تجريد الاعتقاد، ص 366.