تقسيم مى‌شود و از اين سه، تمثيل بى‌اعتبار است و استقراء ناقص نيز اعتبار ندارد و استقراء تام هر چند معتبر است، اما معمولًا قابل تحصيل نيست. بنابراين تنها دليل معتبر قياس است. قياس به دو قسم اصلى اقترانى و استثنايى است و نيز به اقسام فرعى مانند خلف، مساوات، ضمير، مركب و ذوحدين تقسيم مى‌شود.[1] قياس از لحاظ ماده به پنج قسم برهان، جدل، خطابه، شعر و مغالطه تقسيم مى‌شود كه تنها برهان يعنى قياسى كه از مقدمات يقينى استفاده مى‌كند معتبر است. اين امور يقينى عبارتند از: بديهيات اوليه، وجدانيات، حدسيات، حسيات، تجربيات و فطريات.

بدين سان دليل معتبر كه مى‌تواند مقصود را ثابت كند قياس برهانى است.

ارسطو منطق را به عنوان روشى براى علوم عقلى تدوين كرد، در نتيجه منطق نمى‌تواند كاملًادر علم كلام مورد پذيرش باشد، زيرا روش علم كلام هم روش عقلى هم نقلى است.

روشن است كه برهان منطقى، دليل تام است، اما برهان در علم كلام عام‌تر از برهان در منطق و فلسفه است زيرا از يك سو قرآن و احاديث به عنوان مبادى برهان در علم كلام معتبر است.[2] در حالى كه در برهان منطقى و فلسفى معتبر نيست. از سوى ديگر، گستره عقل و يقينيات عقلى در كلام وسيع‌تر از فلسفه است زيرا ادراكات عقل عملى در علم كلام از امور عقلى و يقينى شمرده مى‌شود اما در فلسفه از مشهورات عام است كه از موارد جدل محسوب مى‌شود. بنابراين برهان كلامى با برهان فلسفى متفاوت بوده و از آن عام‌تر است.

انواع استدلال‌هاى موجود در آيات و احاديث و كتاب‌هاى كلامى را مى‌توان به لحاظ ماده و صورت تقسيم كرد كه در اين‌جا به مهم‌ترين آنها اشاره مى‌شود.

انواع دليل به لحاظ مقدمات‌

اين بحث با توجه به آنچه در بخش دوم كتاب بيان شد، قابل بررسى است.

[1]. ر. ك: خوانسارى، منطق صورى، ج 1، صص 145 و 172.

[2]. در قرآن كريم از وحى با تعبير برهان ياد شده است:« يا أَيُّهَا النَّاسُ قَدْ جاءَكُمْ بُرْهانٌ مِنْ رَبِّكُمْ وَ أَنْزَلْنا إِلَيْكُمْ نُوراً مُبِيناً»( نساء: 174).