و مكان باعث مى‌شود موضوعى در يك زمان يا مكان خاص اصلًا تبيين يا تنظيم نشود و يا به شكل خاصى بيان گردد. وقتى اين شرط در تبيين و تنظيم مدخليت داشته باشد، به طريق اولى در اثبات آن آموزه نيز شرايط مذكور مدخليت خواهد داشت زيرا در واقع تبيين و تنظيم مقدمه و زمينه ساز مرحله اثبات است. اين امر در مراحل مختلف علم كلام كاملًا مشهود است. چنانكه در دوران شكل‌گيرى علم كلام شيعى رويكرد غالب، رويكرد عقلى و نقلى بود، ولى در دوران دوم از حضور معصوم يعنى از دوره امام رضا (ع) تا پايان دوره غيبت صغرى، در كلام شيعه روش نقلى غلبه پيدا كرد. پس از آن در مكتب بغداد، رويكرد غالب عقلى بود و متكلمان با توجه به حضور علمى معتزله سعى مى‌كردند در أكثر مسائل دلايل عقلى اقامه كنند. پس از اين زمان در مكتب حله با توجه به شيوع فلسفه، متكلمان از مباحث فلسفى نيز در اثبات عقايد دينى استفاده مى‌كردند.[1]

4. شرايط اثبات براى اثبات‌گر

اثبات كننده عقايد بايد نوع آموزه‌هاى اعتقادى را بشناسد و به راه‌هاى اثبات آنها احاطه علمى داشته باشد. متكلم بايد بداند توحيد و نبوت از جمله آموزه‌هاى عقلى است و روش اثبات آنها از طريق استدلال عقلى است وروش نقلى را نمى‌تواند در اين زمينه به كار ببرد ... متكلم در مقام اثبات بايد مخاطب و پيش فرض‌هاى وى و نيز سطح اطلاعات وى را بشناسد. او بدون شناخت مخاطب و پيش فرض‌هايش راه‌هاى طولانى و كم نتيجه‌اى را در اثبات طى خواهد كرد. علاوه بر آن، متكلم بايد با روش‌هاى مختلف اثبات آشنا بوده و متناسب به وضعيت مخاطب و موضوع بحث و ديگر شرايط از روش مطلوب در اثبات عقايد استفاده كند.

روش‌هاى اثبات‌

در مبحث حجتِ علم منطق، دلايلى كه مى‌تواند مقصود را اثبات كند از لحاظ صورت و ماده مورد بررسى قرار گرفته است. به طور كلى حجت به سه قسم تمثيل، استقراء و قياس‌

[1]. ر. ك: شيخ صدوق، الاعتقادات؛ سيد مرتضى، الملخص فى اصول الدين؛ شيخ طوسى، الاقتصاد فيما يجب الاعتقاد؛ علامه حلى، كشف المراد فى شرح تجريد الاعتقاد.