با در نظر گرفتن اين موضوع، تفاوت تنظيم برخى كتب كلامى را مى‌توان بر اساس شرايط زمان و مكان توجيه كرد.[1]

شرايط تنظيم براى تنظيم كننده‌

تنظيم‌گر عقايد بايد نسبت به آموزه‌هاى اعتقادى و ارتباط اين آموزه‌ها با هم احاطه علمى كامل داشته باشد تا بتواند چينشى منطقى را اجرا كند. به علاوه، يكى ديگر از شرايط متكلم در مقام تنظيم اين است كه بايد با مخاطبان و نيازها و سطح علمى و پيش فرض‌هاى آنها آشنا باشد. همچنين متكلم بايد شرايط فرهنگى، اجتماعى و سياسى زمان و مكانى كه در آن فعاليت مى‌كند را بشناسد. از سوى ديگر متكلم بايد با روش‌هاى مختلف تنظيم آشنا بوده و متناسب با وضعيت مخاطب و موضوع بحث و ديگر شرايط از روش مطلوب در تنظيم عقايد استفاده كند.

روش‌هاى تنظيم‌

تنظيم نيز مانند تبيين با توجه به موضوع، مخاطب، شرايط زمان و مكان، روش‌هاى مختلفى مى‌تواند داشته باشد. بنابراين بر اساس شرايطى كه قبلًا ذكر شد، مى‌توان روش‌هاى متفاوتى را براى تنظيم اتخاذ نمود.

روش تنظيم بر اساس ترتيب منطقى آموزه‌ها

برخى آموزه‌ها پيش فرض برخى آموزه‌هاى ديگر است. مثلًا پيش فرض موضوع نبوت، بحث اثبات وجود خداست. از سوى ديگر، برخى آموزه‌ها به عنوان بخشى از دليل اثبات آموزه‌هاى ديگر است مثلًا از ديدگاه اماميه و معتزله حسن و قبح عقلى دليل اثبات بسيارى از عقايد از جمله اعتقادات مربوط به عدل الهى است. منظور از رعايت روش ترتيب منطقى اين است كه آموزه‌هايى كه پيش فرض ديگر آموزه‌ها هستند و نيز آموزه‌هايى كه دليل ديگر آموزه‌ها مى‌باشند، در تنظيم زودتر بيان مى‌شوند تا امكان‌

[1]. ر. ك: علامه حلى، انوار الملكوت، سيد مرتضى، الملخص فى اصول الدين، نصير الدين طوسى، قواعد العقائد.