بدين سان تنظيم هم در اجزاء يك آموزه جارى است و هم در آموزه‌هاى متعدد و مختلف كه عنوان جامع مثل توحيد و عدل آنها را متحد مى‌كند و هم در كل آموزه‌هاى اعتقادى دين.

تنظيم در علم كلام اينگونه تعريف مى‌شود: تنظيم عبارت است از چينش اجزاء يك آموزه اعتقادى و نيز آموزه‌هاى اعتقادى به گونه‌اى كه ضمن رعايت تقدم و تأخر منطقى، آموزه‌هاى اعتقادى براى مخاطب معقول، هماهنگ، منطقى و قابل پذيرش جلوه كند.

در بحث از تبيين، به ارتباط وثيق ميان تبيين و تنظيم اشاره شد و تصريح گرديد كه تبيين كامل دين و آموزه‌هاى اعتقادى وابسته به تنظيم مناسب است. با وجود اين، غايت قريب تبيين و تنظيم متفاوت است. غايت اصلى در دو كار، دفاع از اعتقادات دينى و پذيرش اين عقايد از سوى مخاطبان است. اما در مقام تبيين، اين كار از طريق قابل فهم شدن اعتقادات و در مقام تنظيم، از طريق اثبات هماهنگى و سامان‌مند بودن عقايد دينى انجام مى‌شود. بنابراين غايت قريب تبيين، فهميده شدن است و غايت قريب تنظيم، هماهنگ ديده شدن. هر چند غايت نهايى هر دو قابل پذيرش شدن عقايد است و متكلم در هر دو كار در صدد دفاع از دين مى‌باشد.

هدف و فوايد تنظيم‌

هدف از تنظيم، نشان دادن نظم و هماهنگى ميان آموزه‌هاى اعتقادى دين و اجزاى اين آموزه‌ها براى مخاطب مى‌باشد.

اسلام مجموعه‌اى به هم پيوسته و هماهنگ است كه پذيرش اين مجموعه و عمل به آن كمال و سعادت انسان‌ها را به دنبال خواهد داشت. از اين رو ميان اعتقادات، احكام و اخلاق اسلامى هماهنگى وجود دارد و نمى‌توان بخشى را پذيرفت و بخش ديگرى را حذف كرد. چنين هماهنگى ميان آموزه‌هاى اعتقادى نيز موجود است. بنابراين وقتى مشركان حاضر به پذيرش اسلام مى‌شوند به شرط اين كه برخى زمان‌ها بتوانند اعتقادات خودشان را داشته باشند، سوره كافرون نازل مى‌شود و اين مطلب را رد مى‌كند.[1]

[1]. ر. ك: سيد هاشم بحرانى، البرهان فى تفسير القرآن، ج 4، ص 516.