رابعاً متكلم بايد به شرايط زمان و مكان آشنا بوده و آنها را مراعات كند و بداند در چه محيط و شرايطى دست به تبيين مى‌زند.

روش‌هاى تبيين‌

طبيعى است كه در تبيين مسائل كلامى از روش يكسان استفاده نمى‌شود بلكه با توجه به موضوع، مخاطب و شرايط زمانه، تبيين روش‌هاى مختلفى دارد. در مقام تبيين، هنر متكلم اين است كه از روش‌هاى مختلف استفاده كند تا بتواند مسأله مورد نظر خود را به مخاطب انتقال دهد. در اين بخش از نوشتار به شرح روش‌هاى تبيين مسائل كلامى اشاره مى‌شود:

1. روش تعريف مفردات‌

تبيين و تشريح هر مسأله‌اى در گرو روشن شدن معناى اجزاء و مؤلفه‌هاى آن است. تصور يك گزاره بدون تصور صحيح موضوع و محمول آن ممكن نيست؛ لذا در هر مسأله‌اى بايد به توضيح اجزاء آن پرداخت تا ابهامى از اين جهت وجود نداشته باشد و كار تبيين سهولت يابد. با مراجعه به كتب و منابع روايى و كلامى مى‌توان مواردى براى اين روش يافت. مثلًا وقتى عمرو بن عبيد تبيين خلقت آسمان‌ها و زمين را كه در آيه‌ (أَ وَ لَمْ يَرَ الَّذِينَ كَفَرُوا أَنَّ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ كانَتا رَتْقاً فَفَتَقْناهُما)[1] مطرح شده، از امام باقر (ع) درخواست كرد، حضرت اين كار را با تبيين اجزاى آيه انجام داد و فرمود: آسمان بسته بود، يعنى بارانى از آن نمى‌باريد، و زمين بسته بود، يعنى از آن گياهى نمى‌روئيد.[2]

و يا وقتى هشام از امام صادق (ع) در مورد اشتقاق اسماء خداوند سؤال مى‌كند و از حضرت مى‌پرسد: الله از چه مشتق شده است؟ حضرت مى‌فرمايد: الله از اله (پرستش شده) است و پرستش شده شايسته پرستشى لازم است.[3] در روايتى ديگر وقتى از حضرت پرسيده مى‌شود كه سبحان الله به چه معنى است؟ حضرت مى‌فرمايد: يعنى منزه دانستن او.[4]

[1]. انبياء: 30.

[2]. علامه مجلسى، بحار الأنوار، ج 4، ص 67.

[3]. كلينى، الكافى، ج، 1 ص، 114.

[4]. همان، ص 118.