وضعيت تا زمان متوكل ادامه داشت. در زمان متوكل وضعيت بر عكس شد و معتزله و طرفداران حدوث قرآن تحت تعقيب قرار گرفتند. در چنين شرايطى وقتى از امامان معصوم (عليهم السلام) در خصوص حدوث و قدم قرآن پرسش مى‌شد ايشان به گونه‌اى پاسخ مى‌دادند كه شيعه در اين فتنه گرفتار نشود. در اكثر پاسخهاى امامان معصوم (عليهم السلام) آمده كه در مورد قرآن، ما واژه‌هاى خالق و مخلوق را نمى‌پسنديم، بلكه قرآن را كلام خدا مى‌دانيم.[1]

در نامه امام رضا (ع) به شيعيان بغداد ابتدا امام دعا مى‌كند كه خداوند شيعه را از فتنه حفظ كند، آنگاه شيعه را از جدال در قرآن نهى مى‌كند و سپس مى‌فرمايد:

ليس الخالق إلا الله عز و جل و ما سواه مخلوق و القرآن كلام الله لا تجعل له إسماً من عندك.[2]

خالق فقط خداوند است و غير خدا مخلوق‌اند و قرآن كلام خداست و از پيش خودت اسمى براى قرآن قرار نده.

از اين نامه روشن است كه امام (ع) ضمن اين كه ما سوى الله از جمله قرآن را مخلوق مى‌داند اما واژه مخلوق را بر قرآن اطلاق نمى‌كند. به نظر مى‌رسد دليل اصلى اين كار مصون نگه داشتن شيعه از فتنه رايج است. البته شيخ صدوق دليل ديگرى نيز ذكر مى‌كند.[3]

يكى از مصاديق توجه به زمان و مكان، مسأله تقيه است. گاهى ائمه (عليهم السلام) براى تبيين حكمى يا مطلبى ابتدا به ياران خود دستور مى‌دادند از نبودن جاسوسى ميانشان مطمئن باشند تا حكم را براى آنها بيان كنند كه خود يكى از مصاديق بارز همين شرط است.

سيف تمار مى‌گويد: با جماعتى از شيعيان در حجر اسماعيل خدمت امام صادق (ع) بوديم، حضرت فرمود: آيا جاسوسى مراقب ماست؟ ما براست و چپ نگاه كرديم و كسى را نديديم، عرض كرديم، جاسوسى وجود ندارد، حضرت سه مرتبه فرمود: به‌

[1]. شيخ صدوق، التوحيد، صص 223 و 224.

[2]. همان، ص 224.

[3]. ر. ك: همان، ص 225.