است نه تنها تبيين صورت نگيرد بلكه تبيين متكلم باعث سوء فهم شود و مخاطب را به شدت به دين بدبين نمايد و راه را براى طى مراحل بعدى دفاع مسدود نمايد.

در برخى از احاديث نسبت به ذكر نكردن برخى مسائل براى اشخاصى كه توان فهم آن را ندارند توصيه‌هايى شده است از جمله: وقتى ابن عباس از حضرت سؤال مى‌كند كه مى‌توانم هر آنچه را كه از شما شنيده‌ام به ديگران نيز منتقل كنم و به آنها بگويم حضرت مى‌فرمايند: بله ولى با گروهى كه ذهن‌شان توان فهم و درك و نگه دارى اين مسائل را ندارند اين مسائل را مطرح نكن چون موجب فتنه خواهد شد.[1]

همان طور كه اشاره شد، عدم توجه به سطح فهم مخاطب در ارائه تبيين، ممكن است باعث بدبينى وى شود. در برخى از روايات مربوط به علم غيب خداوند، امام (ع) علم غيب خود را توضيح مى‌دهند، ولى با روشن شدن اين‌كه سطح فهم برخى از مخاطبان در حد درك اين مسأله نيست، تبيين را درخور فهم آنان تغيير مى‌دهند:

امام صادق (ع) فرمود: من هر آنچه در آسمان‌ها و زمين، بهشت و دوزخ است را مى‌دانم، سپس اندكى تأمل كرد و ديد اين سخن بر شنوندگان گران آمد، لذا فرمود: من اين مطالب را از كتاب خداى عزوجل مى‌دانم. خداى عزوجل مى‌فرمايد «بيان هر چيز در قرآن است».[2]

2. شرايط تبيين با توجه به موضوع‌

موضوعاتى كه توسط متكلم توضيح داده مى‌شود داراى ويژگى ثابت و يكسانى نيستند. برخى از آنها به گونه‌اى هستند كه در تبيين آنها بايد بيان عقلى استفاده كرد. در برخى ديگر بيان وجدانى و تنبيهى مفيدتر است. گاهى با ذكر مثال مطلب بهتر به مخاطب منتقل مى‌شود. مثلًا در مسأله جبر و اختيار وقتى از بيان تنبيهى استفاده مى‌شود، مخاطب وجداناً در مى‌يابد كه كارهايش را خودش با اختيار و آزادى انجام مى‌دهد و به اين امر يقين پيدا مى‌كند. براى مثال امام صادق (ع) پس از رد جبر و تفويض و ذكر امر بين الامرين، در توضيح اين نظريه مى‌فرمايد:

[1]. ورام بن ابى فراس، مجموعه ورام، ج 2، ص 227.

[2]. كلينى، الكافى، ج 1، ص 261.