موارد خروج از موضوع را مشاهده كرد و با يك تذكر از اين امر جلوگيرى نمود؛ ولى بدون روشن ساختن محل بحث به وفور مى‌توان مشاهده كرد كه در مقام گفتگو، از موضوع بحث خارج شده و به امور غير مرتبط پرداخته مى‌شود و به دنبال آن بحث بى نتيجه باقى مى‌ماند.

د) تبيين در رد شبهه نيز مؤثر است. گاهى با يك تبيين مناسب از مسأله مى‌توان شبهه مخاطب را برطرف كرد به‌گونه‌اى كه حتى نياز به بررسى شبهه و رد آن‌پيش‌نيايد.

شرايط تبيين‌

از آن‌جا كه تبيين با امور مختلفى همچون: مخاطب، موضوع و محتوا، مقام خطاب و تبيين‌گر ارتباط دارد، بايد شرايط خاص هر يك از اين موارد در تبيين مورد توجه قرار گيرد. به عبارت ديگر تبيين با توجه به مخاطب، موضوع، مقام خطاب (محيط و زمانه) و تبيين‌گر، داراى شرايطى است كه براى دست‌يابى به تبيين مناسب بايد آنها را لحاظ كرد. به همين جهت تبيين كننده خوب كسى است كه با توجه به مؤلفه‌هاى فوق دست به تبيين بزند و تنها در اين صورت است كه مى‌تواند مطمئن شود كه به وظيفه خود در مقام تبيين دست يافته است.

1. شرايط تبيين با توجه به مخاطب‌

واضح است كه مخاطبان يك متكلم هميشه از يك سطح فهم ثابت بهره مند نيستند بلكه مخاطبان از درجات متفاوتى از درك و فهم برخوردارند. همچنين مخاطب، گاه پيش فرض‌هايى را در ذهنش گنجانده است و گاهى نيز خالى الذهن است. طبيعى است كه تبيين‌هاى صورت گرفته براى هر يك از اين مخاطبان با ديگرى متفاوت خواهد بود. صرف وجود پيش فرض در ذهن مخاطب براى تبيين مضر نيست بلكه در برخى موارد سودمند نيز هست؛ اما توجه نكردن به پيش فرض مخاطب به تبيين آسيب خواهد زد، به گونه‌اى كه در برخى موارد تبيين به درستى انجام نخواهد شد. از اين رو متكلم در مقام تبيين بايد اين تفاوت‌ها را رعايت كند و از الفاظ و اصطلاحات متفاوتى بهره بگيرد. عدم رعايت اين شرايط، تبيين را با مشكل مواجه خواهد كرد و حتى ممكن‌