بر آن را رد مى‌كند. البته عقل در مقام دفاع از دين متناسب با وضعيت مخاطب و موضوع بحث مى‌تواند از نقل نيز بهره گيرد ولى اين عقل است كه آموزه‌هاى نقلى را در قالب استدلالى خاص تنسيق و ارائه مى‌كند.

بنابراين آنچه در بخش سوم كتاب يعنى روش‌شناسى دفاع خواهد آمد، همگى از كاركردهاى دفاعى عقل است. اگر كلام عبارت از استنباط عقايد دينى و دفاع از اين عقايد تعريف شود، نيمه دوم كلام يعنى دفاع از عقايد، يكسره بر عهده عقل دفاعى مى‌باشد.

نقش‌هاى عقل در معارف دينى‌

يكى از مسائل مطرح در روش‌شناسى علم كلام اين است كه محدوده كاربرد عقل در معارف دينى چيست؟ و عقل چه نقشى در هندسه معرفت دينى بر عهده دارد؟ بر اساس مباحثى كه درباره كاركردهاى عقل مطرح شد پاسخ اين مسأله روشن است اما براى روشن‌تر شدن پاسخ به اين مسأله مناسب است ابتدا ديدگاه‌هاى عرضه شده در اين مسأله مطرح و مورد نقد و بررسى قرار گيرد، آنگاه بر اساس كاركردهاى عقل پاسخ مناسب‌تر بيان شود.

لازم به ذكر است كه از انتساب اين ديدگاه‌ها به افراد، مكاتب و جنبه تاريخى بحث، مورد نظر نيست، بلكه خود نظريات و جنبه منطقى بحث مد نظر مى‌باشد.

نظريه ميزان بودن عقل‌

اين نظريه كه منسوب به معتزله است بر آن است كه بايد تمام عقايد دينى را به عقل، به عنوان يك ميزان ارائه كرد و اگر عقل توانست بر آن مطالب برهان اقامه نمايد، آن مطلب پذيرفته مى‌شود والّا قابل قبول نخواهد بود.[1]

در نقد اين نظريه بايد گفت بسيارى از مطالب وجود دارد كه عقل به طور غير مستقيم بر ضرورت پذيرش آنها تأكيد مى‌كند، اما نمى‌تواند مستقيماً بر حقانيت آنها دليل و برهان اقامه نمايد، به اين معنا كه وقتى عقل بر وجود خداوند و پيامبر و وحى و

[1]. ر. ك: شهرستانى، ملل و نحل، ج 1، ص 45.