فهم منظور متكلم، فهم منطوق و مفهوم، فهم مقدمات و لوازم نص، مقايسه عام با خاص و مطلق با مقيد و جمع بندى آنها و به طور كلى مطالبى كه در مباحث الفاظ علم اصول مطرح مى‌شود از كاركردهاى عقل استنباطى است. اجتهاد در لغت و به كارگيرى لغت و صرف و نحو و معانى و بيان و علم اصول به منظور اجتهاد و استنباط است و مراد شارع از كتاب و سنت كاركرد استنباطى عقل است. همچنين فهم تعارض عقل و وحى يا فهم تعارض دو متن و يافتن راه حل است. براى مثال در قرآن آمده است: (وُجُوهٌ يَوْمَئِذٍ ناضِرَةٌ، إِلى‌ رَبِّها ناظِرَةٌ) (القيامه: 22- 23). اين آيه نوعى اشعار به جسمانيت خداوند دارد زيرا نظر كردن معمولًا به اين است كه جسمى باشد، مكانى داشته باشد و مرئى هم باشد و به او نگاه كنند. حال در اين كه او چگونه جسمى است، محل رؤيت كجاست، جاى بحث دارد ولى وقتى اين آيه در كنار آيه‌ (لَيْسَ كَمِثْلِهِ شَيْ‌ءٌ وَ هُوَ السَّمِيعُ الْبَصِيرُ) (شورى: 11) قرار مى‌گيرد عقل حكم مى‌كند كه مقصود از آيه اول چيز ديگرى است و نبايد جسمانى بودن را از آن برداشت كرد و براى آن معانى و وجوهى را تصور مى‌كند، از قبيل اين‌كه مقصود از ناظره اين است كه به رحمت خداوند چشم اميد دارند و امثال اين گونه توجيهات. اين كار از جمله كاركردهاى عقل است.

كاركرد دفاعى‌

منظور از دفاع، دفاع به معناى عام كلمه، يعنى اقداماتى كه متكلم پس از استنباط آموزه‌هاى دينى و در مواجهه با مخاطب، جهت زمينه سازى براى اعتقاد او به دين انجام مى‌دهد. اين مراحل عبارتند از: تبيين، تنظيم، اثبات، ردّ شبهات و ردّ مكاتب معارض. البته گاه دفاع تنها مرحله سوم و چهارم را شامل مى‌شود اما در اين‌جا دفاع به معناى عام مراد است.

قوه‌اى كه كاركردهاى فوق را جهت دفاع از دين انجام مى‌دهد عقل است و اين كاركرد عقل را، كاركرد دفاعى عقل مى‌ناميم. عقل آموزه‌هاى استنباط شده را بر اساس وضعيت مخاطب و اقتضائات جامعه و ديگر اصول و شرايط كه در بخش سوم كتاب خواهد آمد تبيين و تنظيم مى‌كند و به اثبات آموزه‌هاى تبيين و تنظيم شده مى‌پردازد و شبهات وارد