است. او براى جلوگيرى از ارتكاب مجدد آن، به خود عتاب مى‌كند و در صدد جبران برمى‌آيد. نخستين اقدام براى جبران رفتار زشت، جريمه نفس خويش است. اين‌گونه رفتار با نفس خويش، از برخى متون دينى نيز قابل استفاده است. قرآن مجيد به اين مسئله اهميت مى‌دهد و به نفس «لوامه» سوگند ياد مى‌كند و مى‌فرمايد: وَ لا أُقْسِمُ بِالنَّفْسِ اللَّوَّامَةِ[1] و نفس لوامه همان وجدان بيدارى است كه صاحبش را هنگام ارتكاب كار ناپسند سرزنش مى‌كند. البته سرزنش نفس نوعى معاقبه و مجازات خويشتن است. امام على (ع) در شرح يكى از اوصاف پرهيزگاران مى‌فرمايد:

ان استصعبت عليه نفسه فى ما تكره لم يعطها سؤلها فى ما تحب.[2]

هرگاه نفس او در انجام وظايفى كه خوش ندارد، سركشى كند [و به راه گناه برود] او هم از آنچه دوست دارد محرومش مى‌سازد [و از اين طريق نفس سركش را مجازات مى‌كند].

آن حضرت در بيان ديگرى مى‌فرمايد:

«من ذم نفسه اصلحها، من مدح نفسه ذبحها؛[3]

آن كس كه نفس خويشتن را مذمت [و سرزنش‌] كند سبب اصلاح آن را فراهم كرده، و آن كس كه خويشتن را مدح و ثنا گويد، گويى خود را ذبح كرده است».

ايشان در بيان ديگرى، مجازات نفسِ خاطى را در پرهيز دانسته، مى‌فرمايد:

«دواء النفس الصوم عن الهوى، و الحمية عن لذات الدنيا؛[4]

داروى نفس [سركش‌] روزه گرفتن از هوا و هوس‌ها و پرهيز از لذات دنياست».

داستان ابولبابه انصارى و توبه‌اى كه پس از خيانتش انجام داد، يكى ديگر از شواهد مجاز بودن مجازات نفس پس از رفتار زشت است. او خود را به ستون بست تا توبه‌اش از سوى خداوند پذيرفته شد و در شأن او آيه 102 سوره توبه‌[5] نازل شد و پيامبر (ص) بشارت آمرزش پروردگار را براى او آورد و خود، ريسمان از گردنش باز كرد.

[1]. قيامت: 2.

[2]. نهج البلاغة: خطبه 193.

[3]. ميزان الحكمة: ج 4 ص 3333.

[4]. عيون الحكم و المواعظ: ص 250.

[5]. وَ آخَرُونَ اعْتَرَفُوا بِذُنُوبِهِمْ خَلَطُوا عَمَلًا صالِحاً وَ آخَرَ سَيِّئاً عَسَى اللَّهُ أَنْ يَتُوبَ عَلَيْهِمْ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ‌ و گروه ديگرى به گناهان خود اعتراف كردند، و اعمال صالح و ناصالحى را به هم آميختند، اميد مى‌رود كه خداوند توبه آن‌ها را بپذيرد؛ چرا كه خداوند غفور و رحيم است.