ج- مشارطه‌

مشارطه عبارت است از اينكه انسان با خود و خدايش پيمان بندد كه هرگز مرتكب رفتار ناپسند نشود، حقى را پايمال نسازد، و در انجام وظيفه كوتاهى نكند. اگر تخلفى از او سر زد و مرتكب رفتار ناپسندى شد يا وظيفه‌اى شرعى يا اخلاقى را ترك كرد، و خويشتن را جريمه كرد و خود را از يكى از مواهب حلال محروم گرداند، به اين‌كار معاتبه مى‌گويند. امام على (ع) مى‌فرمايد:

من لم يتعاهد النقص من نفسه غلب عليه الهوى، و من كان فى نقص فالموت خير له.[1]

كسى كه كاستى‌هاى خويش را بررسى نكند، هواى نفس بر او چيره مى‌شود؛ و كسى كه پيوسته در حال سقوط و نقصان است، مرگ براى او بهتر است.

امام زين‌العابدين (ع) نيز توجه خاصى به مشارطه داشته و اين از كلام آن حضرت آشكار است، آن هنگام كه فرمود:

ولك يا رب شرطى الا اعود فى مكروهك، و ضمانى ان لا ارجع فى مذمومك و عهدى ان اهجر جميع معاصيك:[2]

پروردگارا، شرطى در پيشگاه تو كرده‌ام كه به آنچه دوست ندارى، باز نگردم، و تضمين مى‌كنم به سراغ آنچه تو مذمت كرده‌اى نروم و عهد مى‌كنم كه از جميع گناهانت دورى گزينم.

اين بيان شريف، از اين معنا حكايت مى‌كند كه پيش از مشارطه با نفس خود براى ترك منهيات خداوند، محاسبه صورت گرفته است؛ زيرا بدون محاسبه نفس، هرچند اجمالى، توجه به رفتارهاى ناپسند خويش تحقق نمى‌يابد. بنابراين مشارطه هنگامى است كه محاسبه نفس صورت گيرد و موارد تخلف از مسير حق شناسايى شود.

د- معاتبه و معاقبه‌

گام پايانى در تربيت نفس، معاتبه و مؤاخذه و تنبيه خويش است. پس از محاسبه نفس، ممكن است سالك به رفتارهاى ناپسندى برخورد كند كه مرتكب آن‌ها شده‌

[1]. بحار الانوار: ج 67 ص 64 ح 3.

[2]. الصحيفة السجادية: ص 154.