امام على (ع) نيز در بيان شرايط توبه، شش شرط مطرح كرده، در بيان دو شرط پايانى مى‌فرمايد: «پنجم: گداختن هر گوشتى حرام روييده به حزن و الم، تا پوست به استخوان چسبد و گوشت تازه برويد. ششم: الم و زحمت طاعت و عبادت به بدن چشانيدن به ازاى آنچه از شيرينى معصيت چشيده. پس چون كسى اين شش امر را به جا آورد بگويد:" استغفرالله"».[1]

اين بيان شريف به‌خوبى موضوع مجازات نفس خويش به سبب انجام اعمال ناصواب را مطرح كرده و شيوه و اندازه آن را نيز ترسيم مى‌كند تا ضمن مجازات نفس، از زياده‌روى و افراط جلوگيرى كرده باشد.

مؤاخذه و تنبيه مى‌تواند در حد منع رسيدن به لذتى جسمانى باشد. براى مثال، جريمه خويش با روزه در ازاى ارتكاب رفتار ناپسند، يا امساك يا كم‌خوابيدن و امورى ازاين‌قبيل تا جايى كه آسيبى متوجه جسم نشود مطلوب است. در غير اين صورت، همين تنبيه از مصاديق رفتارهاى ناپسند به شمار خواهد آمد. لذا امير مؤمنان، على (ع) در شرح اوصاف برجسته متقين و پرهيزگاران كه در نهج‌البلاغه آمده است، مى‌فرمايد:

ان استصعبت عليه نفسه فى ما تكره لم يعطها سؤلها فى ما تحب.[2]

هرگاه نفس او در انجام وظايفى كه خوش ندارد، سركشى كند [و به راه گناه برود] او هم از آنچه دوست دارد محرومش مى‌سازد [و از اين طريق نفس سركش را مجازات مى‌كند].

در حديث ديگرى از آن حضرت آمده است:

اذا صعبت عليك نفسك فاصعب لها تذل لك.[3]

هنگامى كه نفس بر تو سخت گيرد [و در برابر اطاعت فرمان حق، به‌آسانى تسليم نشود] تو هم بر او سخت بگير [و خواسته‌هايش را از او دريغ دار] تا در برابر تو تسليم شود.

آن حضرت درباره تربيت نفس سركش و راه وادار ساختن آن فرموده است:

[1]. نهج البلاغه، فيض الاسلام: حكمت 409.

[2]. نهج البلاغة: خطبه 193.

[3]. عيون الحكم و المواعظ: ص 133.