كرده است.[1] بنابراين مى‌توان ادعا كرد كه تقريباً همه صاحب‌نظران مسلمان با الهام از قرآن كريم بر اين باورند كه قلب نيز يكى از مهم‌ترين ابزارهاى شناخت آدمى بوده و بر اساس برخى متون ديگر، شناخت قلبى عميق‌ترين شناخت دانسته شده است. البته تعابير تمثيلى براى شناخت قلبى در متون دينى به كار رفته و براى قلب نيز ادوات كمكى مانند چشم و گوش فرض شده است‌[2] و به نقش ابزارى قلب براى فهم و درك به كمك گوش و چشم قلبى تصريح شده است. پيامبر خدا (ص) در بيانى صريح و روشن دراين‌باره مى‌فرمايد:

هيچ بنده‌اى نيست مگر آنكه در صورتش دو چشم است كه امور مربوط به دنيايش را مى‌بيند و دو چشمى است كه با آن امور مربوط به آخرتش را مشاهده مى‌كند؛ اگر خداوند خير بنده‌اى را بخواهد، دو چشم قلبش را مى‌گشايد و او را به وعده‌هاى غيبى و آنچه غايب است بينا مى‌سازد؛ پس او با غيب، به غيب ايمان مى‌آورد.[3]

البته مقصود آن حضرت از اين بيان، چشم و گوش ظاهرى نيست، بلكه قواى ادراكى است؛ يعنى همان‌گونه كه چشم و گوش، قواى ادراكى سرِ انسان است، قلب او نيز از قواى ادراكى برخوردار است. لذا امام على (ع) منشأ و منبع حكمت را قلب مى‌داند و مى‌فرمايد: حكمت، درختى است كه در قلب مى‌رويد و ميوه‌اش در زبان جارى مى‌شود.[4]

امام زين‌العابدين (ع) درباره قلب و نقش ابزارى آن و نيز ادوات قلب براى شناخت مى‌فرمايد:

همانا براى بنده دو چشم است كه امور مربوط به دين و دنيايش را مى‌بيند؛ و دو چشمى است كه با آن امور مربوط به آخرتش را مى‌بيند؛ پس اگر

[1]. حج: 46: أَ فَلَمْ يَسِيرُوا فِي الْأَرْضِ فَتَكُونَ لَهُمْ قُلُوبٌ يَعْقِلُونَ بِها أَوْ آذانٌ يَسْمَعُونَ بِها فَإِنَّها لا تَعْمَى الْأَبْصارُ وَ لكِنْ تَعْمَى الْقُلُوبُ الَّتِي فِي الصُّدُورِ؛ آيا در زمين نمى‌گردند تا برايشان دل‌هايى باشد كه بدان انديشه كنند، يا گوش‌هايى كه بدان بشنوند، چشمانشان كور نيست، بلكه دل‌ها و قلب‌هايى كه در سينه‌هايشان است، كور و نابيناست».

[2]. ر. ك: حج: 46.

[3]. الفردوس: ج 4 ص 14 ح 6040؛ دانش‌نامه عقايد اسلامى: ج 2 ص 432 ح 1708.

[4]. غرر الحكم: ح 1992؛ دانش‌نامه عقايد اسلامى: ج 2 ص 434 ح 1713.