3. حكومت طبارس بن إسطبيان‌

كتاب الفتن نعيم بن حمّاد نزديك به يك دوجين تحريرهاى مختلف از روايتى را گردآورده است كه در آن‌ها به نام حاكمى بيزانسى اشاره مى‌شود كه تحت حكومت وى، تصرف بيزانسى‌ها نسبت به شامات صورت مى‌پذيرد. من خود به‌تفصيل در جايى ديگر اين روايت را بررسى كرده‌ام؛[1] لذا در اينجا به گزارشى كوتاه از محتواى روايت و تاريخ‌گذارى آن اكتفا مى‌كنم. روايت حاكى است كه حاكم مورد بحث يكى از نوادگان هرقل (هراكليتوس) و موسوم به طبارس بن إسطبيان (تيبريوس فرزند يوستينيانوس) خواهد بود. اين سخن درواقع يادآور اطّلاعات شناخته شده‌اى از تاريخ بيزانس است. سلسله هراكليتوس تقريباً عمده سال‌هاى 610- 711 ميلادى را حكومت كردند: يوستينيانوس دوم كه آخرين حاكم هراكلى بود، پسرى به نام تيبريوس داشت. امّا اين تيبريوس هيچ‌گاه به حكومت نرسيد، بلكه در سنين كودكى و در كودتايى كه به برافتادن سلسله هراكلى انجاميد، كشته شد. اين امر نشان مى‌دهد كه روايت ما اندكى پس از انقراض سلسله هراكلى در 93 ق/ 711 م شكل گرفته است. امّا زمان پيدايى روايت اندكى متأخّرتر هم مى‌تواند باشد، چه گزارش‌هايى در اختيار داريم راجع به دو مدّعى كه در زمانى ديرتر ادّعا كرده‌اند همين تيبريوس‌اند. مشخصات يكى از اين دو تن در روايتى راجع به محاصره قسطنطنيه از سوى اعراب در جريان نبرد سال‌هاى 97- 98 ق/ 715- 717 م آمده است. ديگرى را منابع مسيحى در حدود سال‌هاى 119 ق/ 737 م توصيف مى‌كنند. با تصديق اين شواهد، مى‌توان به قطع و يقين شكل‌گيرى روايت يادشده را به اواخر دوره اموى نسبت داد. أسناد تمام تحريرهاى مختلف اين روايت به‌طور كلى بر دو دسته مصرى يا شامى‌اند. نمودار 2 شبكه درختى أسناد روايت را نشان مى‌دهد.[2]

[1]

. Cook," The Heraclian dynasty in Muslim eschatology."

[2]. براى جزئيّات بيشتر و ارجاع به تذكره‌ها، نك: همانجا، ضميمه. من در اين نمودار دو تحرير موازى را از منابع ديگر گنجانده‌ام، يكى از پاپيروسى متعلق به سده 3 ق/ 9 م( نك: سطور پيشين، يادداشت شم 25)، و ديگرى از مستدرك حاكم نيشابورى.