سوم‌

نقل است كه نخستين بار فرمان تدوين رسمى حديث را خليفه اموى، عُمَر بن عبد العزيز (حك. 100- 102 ق) صادر كرد، «چه بيم آن مى‌رفت حديث از ميان برود و حاملان آن نيز از دنيا بروند».[1] پيشتر برخى از حاكمان اموى از جمله مروان اول‌[2] (حك. 65- 66 ق) و به ويژه پدر عُمَر بن عبد العزير، يعنى عبد العزيز بن مروان (م 104 ق) درخواست كتابت و جمع‌آورى حديث را مطرح كرده بودند.[3]

پس از مرگ خليفه دوم (عمر بن خطاب) وضعيت به گونه‌اى اساسى تغيير كرده بود. معدودى از صحابه يا شايد هيچ كس از ايشان باقى نمانده بود كه توان ارائه احاديث را در مرأى و منظر عموم داشته باشد و اين احاديث براى امويان دردسرساز نباشد. از سوى ديگر، تنقيح (و تدوين) احاديث با حمايت امويان تنها در جهت علايق حاكمان مى‌توانست انجام پذيرد، گو اينكه- همانگونه كه حديث نيز آمده- كاملًا محتمل است انگيزه‌هاى دينى براى افراد درست‌كارى مانند عُمَر بن عبد العزيز مهم‌ترين عامل و محرّك بوده است. بدين‌سان، اگر گزارش‌هاى سنّتى صحيح باشد، عمر بن عبد العزيز همان نقشى را براى [حفظ] حديث ايفا كرد كه عثمان (حك: 23- 35 ق) براى قرآن انجام داد.

نخستين عالمى را كه از سوى عُمَر بن عبد العزيز مأموريت يافت، ابو بكر بن عُمَر بن حزم (م 120 ق) دانسته‌اند؛[4] با اين حال، معروف است كه كار تكميل و انجام نهايى اين وظيفه را ابن شِهاب [228] زُهرى (م 125 ق)، از عالمان مدينه بر عهده‌

[1]. ابن‌سعد، ج 2، جزء دوم، ص 134؛ خطيب بغدادى، تقييد العلم، ص 105- 106؛ ابن‌عبدالبر، جامع، ج 1، ص 76؛ دارمى، سنن، ج 1، ص 104؛ نيز نك. دو كتاب نبية عبّود و فؤاد سزگين در زير:

. 281, I, SAG,. ff 25, II, seidutS, ttobbA. N

[2]. خطيب بغدادى، تقييد العلم، ص 41؛ ابن‌سعد، ج 2، جزء 2، ص 117؛ دارمى، سنن، ج 1، ص 101.

[3]. ابن‌سعد، ج 7، جزء 2، ص 157؛ نيز نك. سزگين،GAS ، ج 1، ص 62- 63.

[4]. ابن‌سعد، ج 2، جزء 2، ص 134؛ نيز نك. سزگين،GAS ، ج 1، ص 56- 57.