در متون اسلامى، گاه به صورت آشكار، بر نقش شناخت در احساس مثبت يا منفى تأكيد شده و يا با شناخت‌دهى نسبت به يك واقعيت، سعى در زدودن احساس منفى و ايجاد احساس مثبت شده است. در متون دينى، شواهد فراوانى بر اين مطلب يافت مى‌شود كه به مرور، هر كدام در جاى خود خواهند آمد. در مباحث آينده خواهيم ديد كه چگونه شناخت يك واقعيت، موجب يك اثر مثبت مى‌شود.

واقع‌گرايى در شناخت‌

اگر احساسات ما آن گونه شكل بگيرند كه مى‌انديشيم، مى‌توان به راحتى نتيجه گرفت كه احساس شادكامى يا ناشادكامى از زندگى، ريشه در چگونگى تفكر ما دارد؛ امّا اگر چگونگى تفكر انسان، نقش تعيين كننده‌اى در احساس شادكامى داشته باشد، سؤال اين است كه چه الگويى از شناخت، موجب شادكامى مى‌شود؟ براى رسيدن به يك احساس خوب از زندگى، شايد بتوان دنيا را در «خيال» خود بسيار زيبا، راحت و دوست‌داشتنى دانست و در پى آن، به يك احساس خوب و رضايتمندانه از زندگى دست يافت. اين نگرش، نگرشى توهّمى و تخيلى است و نمى‌تواند تأثير پايدار و ماندگارى داشته باشد. چنين نگرشى، همانند مواد مخدّر يا داروهاى توهّم‌زاست كه براى مدّتى ارتباط فرد را با خارج قطع مى‌كند و در خيالات واهى، غوطه‌ور مى‌سازد؛ امّا پس از تمام شدن اثر دارو، زندگى، از آنچه بود، بسيار سخت‌تر مى‌گردد.

راه شادكامى، فرار از واقعيت‌ها و روى آوردن به تخيلات و توهّمات نيست؛ بايد واقعيت‌هاى زندگى را آن‌گونه كه هست، شناخت. اين واقعيت‌ها ابعاد مختلفى دارند: واقعيت‌هاى مربوط به خود؛ واقعيت‌هاى مربوط به دنيا؛ و واقعيت‌هاى مربوط به دين. البته تمام اين واقعيت‌ها را خداوند متعال، تنظيم و تقدير كرده است. از اين رو، شناخت واقعيت‌هاى توحيدى در ابعاد مختلف آن، عامل شادكامى است. پرسش بعد اين است كه چگونه مى‌توان واقعيت‌ها را به دست آورد؟ پاسخ آن است كه متون دينى، بيانگر اين واقعيت‌ها هستند. از اين رو، مطمئن‌ترين منبع براى شناخت واقعيت‌ها، قرآن و حديث اند.

شش. نظام احساس رضامندى‌

محور رضامندى، «خير» است و محور نارضايتى، «شر». اين جاست كه مسئله «خير و شر» مطرح مى‌شود. اگر ماهيت پديده‌اى شر باشد، موجب نارضايتى مى‌شود و اگر خير باشد، به رضامندى مى‌انجامد. بنا بر اين، مى‌توان گفت كه نظام احساس رضامندى و نارضايتى، مبتنى بر خير و شر است. آنچه خير است، سود و منفعت به ارمغان مى‌آورد. لذا انسان از آن، احساس رضايت مى‌كند و آنچه شر است، زيان و خسارت به بار مى‌آورد. لذا انسان از آن، ناراضى مى‌گردد. بنا بر اين،