جمع‌بندى‌

از آنچه گذشت، به دست مى‌آيد كه نشاط، به حالتى از برانگيختگى، هيجان، سبك‌بالى، بسط نفس، گشودگى و سرزندگى روحى و روانى گفته مى‌شود كه در عمل، موجب تحرّك و پويايى انسان مى‌گردد و ضدّ خمودگى، سنگينى، بى‌حالى، قبض نفس و كسالت روحى و روانى است كه به ركود و ايستايى مى‌انجامد. البته گذشته از نشاط، واژه سرور، بيشترين بسامد را در اين بحث دارد. واژه فرح نيز در پاره‌اى موارد به همين معنا آمده است.[213] واژه‌هاى لذّت و حلاوت نيز به همين بُعد مربوط مى‌شوند.

ب- انواع‌

هر چند روايات صريحى در اين باره به دست نيامد، امّا تحليل انواع مختلف روايات مربوط به اين بخش نشان مى‌دهد كه نشاط، به دو بُعد مادى و معنوى تقسيم مى‌شود. انسان، موجودى دو بُعدى است. لذا نشاط او نيز داراى دو بُعد است. از اين رو، در روايات، قلمرو نشاط مشاهده مى‌شود كه با هر كليدواژه‌اى كه اين مسئله مطرح شده باشد، به هر دو بُعد مادى و معنوى انسان پرداخته است. براى نمونه، در روايات سرور، از سويى خداوند متعال مايه سُرور عارفان‌[214] و قرآن كريم مايه شادى قلب‌[215] ياد شده است و از سوى ديگر، عطر، خوردن عسل، نگاه به سبزه و سواركارى نيز به عنوان عوامل سرور، ياد شده‌اند.[216] در برخى روايات نيز از چيزى به نام «حلاوة الايمان»،[217] «حلاوة المعرفة»،[218] «حلاوة المحبّة»[219] و مانند آن ياد شده است.

در فصل دهم، عوامل نشاط، به تفصيل مطرح مى‌شوند. امّا مهم اين است كه از نظر اسلام، هر دو بُعد مادى و معنوى انسان بايد از نشاط و شادى بهره بَرند. از اين رو، بُعد نشاط، به دو قسم لذّت مادى و معنوى تقسيم مى‌شود. پرسش اين است كه آيا براى هر كدام از اين دو، كليدواژه مخصوصى در اسلام وجود دارد يا نه؟

[213]. به نظر مى‌رسد بيشترين كاربرد واژه فرح در رضامندى است كه در آينده به آن خواهيم پرداخت.

[214] پيامبر خدا( ص) در دعاى جوشن كبير: يا سرور العارفين( البلد الأمين، ص 406).

[215]. پيامبر خدا( ص) در دعايى كه به امام على( ع) تعليم دادند: ... اللّهُمَّ نُوّر بِكِتابِكَ بَصَرِى وَاشرَح بِهِ صَدرِى وفَرِح بِهِ قَلبى( الكافى، ج 2، ص 577، ح 2؛ قرب الاسناد، ص 5، ح 16).

[216]. پيامبر خدا( ص): الطّيبُ يُسرٌ، والعَسَلُ يُسرٌ، وَالنَظَرُ إلى الخُضرَةِ يُسرٌ، والرُّكوبُ يُسرٌ( صحيفة الإمام الرضا( ع)، ص 72، ح 144؛ عيون اخبار الرضا( ع)، ج 2، ص 40، ح 126؛ ربيع الأبرار، ج 3، ص 462).

[217]. پيامبر خدا( ص): لا يَجِدُ الرجُلُ حَلاوَةَ الإيمانِ فِى قَلبِهِ حَتّى لا يُبالِى مَن أكلَ الدُّنيا( الكافى، ج 2، ص 128، ح 2).

[218]. امام على( ع): قَد ذاقوا حَلاوَةَ مَعرِفَتِهِ( نهج البلاغة، خطبه 91).

[219]. امام سجاد( ع): مَن ذا الذى ذاقَ حَلاوَةَ مُحبَّتِكَ فَرامَ مِنكَ بَدَلًا( بحار الأنوار، ج 94، ص 148).