جالب اين كه اين مسئله، با اصل عدالت خداوند- كه پيش‌تر گذشت- نيز ارتباط تنگاتنگ دارد. كسى كه خداوند را عادل بداند، تكاليف او را بيشتر از طاقت انسان نمى‌داند. در روايات تصريح شده كه خداوند متعال، عادل‌تر از آن است كه كسى را به بيشتر از توانش مكلّف كند.[1536]

ج- پيامدشناسى‌

احساس بى‌فايده بودن، يكى از عوامل مهم نارضايتى است. انسان، موجودى هدفمند و معناگراست. از اين رو، اگر احساس كند كارى را كه انجام مى‌دهد، معنادار و فايده‌مند است، از آن سر باز نمى‌زند و ناخرسند نمى‌شود، امّا اگر احساس كند كه تلاش او، بى‌فايده است، ناخرسند مى‌شود و از آن، پرهيز خواهد كرد.

تصوّر غلط: توهّم «بى‌فايدگى تكليف»

برخى ممكن است تصوّر نمايند تكليفى كه به گردن آنها نهاده شده، فقط براى آزار دادن است و هيچ منفعتى ندارد؛ در نتيجه، از آن ناراضى و گريزان خواهند شد. در اين حالت، اوامر خداوند، كارهاى سختِ ناخوشايندِ بى‌فايده، و نواهى او به عنوان تركِ امورِ راحت و خوشايند، ارزيابى مى‌شوند. بديهى است كه در چنين وضعيتى نمى‌توان انتظار رضامندى داشت.

تصوّر درست: باور به «فايده‌مندى تكليف»

اين در حالى است كه خداوند متعال، حكيم است و بى‌ترديد، انجام شدن هر آنچه را كه از ما خواسته، به مصلحت بشر است و حكمتى دارد. اين، يك واقعيت تشريعى است كه خداوند، برنامه دستيابى به شادكامى را مشخّص مى‌سازد. بنا بر اين، قانون خداوند متعال، تنها قانونى است كه مى‌تواند شادكامى اصيل را تحقّق بخشد. هر قانونى جز اين، بى‌ترديد، ناكام خواهد بود. نقشه راه شادكامى را بايد در قوانين الهى جست. قوانين الهى، هدفى جز تأمين سعادت و شادكامى اصيل انسان را ندارند. بر همين اساس، در برخى روايات، اين كه تعبّد، تنها مبناى تشريع باشد، نفى شده و بر مبناى مصلحت و مفسده تأكيد شده است. مبناى تعبّد، اين تصوّر را به وجود مى‌آورد كه‌

[1536]. عيون أخبار الرِّضا( ع) عن إبراهيم بن أبى محمود: سَأَلتُ أبَا الحَسَنِ الرِّضا( ع) ... قُلتُ: فَهَل يكلِّفُ‌[ اللّه‌] عِبادَهُ ما لا يطيقونَ؟ فَقالَ: كيفَ يفعَلُ ذلِك وهُوَ يقولُ:« وَ مَا رَبُّك بِظَلَّمٍ لّلْعَبِيدِ»؟!( عيون أخبار الرضا( ع)، ج 1، ص 124، ح 16؛ الاحتجاج، ج 2 ص 397، ح 303؛ بحار الأنوار، ج 5، ص 11، ح 17).

امام صادق( ع): اللّهُ أكرَمُ مِن أن يكلِّفَ النّاسَ ما لا يطيقونَ، وَاللّهُ أعَزُّ مِن أن يكونَ فى سُلطانِهِ ما لا يريدُ( الكافى، ج 1، ص 160، ح 14؛ التوحيد، ص 360، ح 4؛ المحاسن، ج 1، ص 461، ح 1068؛ بحار الأنوار، ج 5، ص 41، ح 64).

عيون أخبار الرضا( ع) عن إبراهيم بن العبّاس: سَمِعتُ الرِّضا( ع) وقَد سَأَلَهُ رَجُلٌ: أيكلِّفُ اللّهُ العِبادَ ما لا يطيقونَ؟ فَقالَ: هُوَ أعدَلُ مِن ذلِك( عيون اخبار الرضا( ع)، ج 1، ص 142، ح 43؛ كشف الغمّة، ج 3، ص 78).