بر اساس منطق صحيح آن شكل گيرد، واكنش منفى مهار مى‌گردد. تنظيم آن نيز بسته به اين است كه انسان بداند واقعاً چه امورى شايسته حُزن و سرور اند. اين آگاهى، نقش مهمّى در تنظيم آن دو دارد و اين شناخت نيز بسته به شناخت واقعيت‌هاى هستى است كه در ادامه، به بررسى آنها مى‌پردازيم.

يك. تضمين روزى- كاستى عمر

روزى، از مسائل مهم زندگى است كه مى‌تواند حزن‌آور يا سرمست‌كننده باشد. حزن، به خاطر نگرانى از روزى آينده، و سرمستى، به خاطر غرور ناشى از روزى موجود است كه فرد، آن را خوب و زياد تفسير مى‌كند. اين در حالى است كه واقعيتْ جز اين است. خداوند متعال، روزى انسان را تأمين و تضمين كرده است. اگر كسى به آن آگاه باشد، دچار حزن و اندوه نخواهد شد. همچنين روزى موجود در معرض كاستى و نابودى است. كسى كه به اين واقعيت نيز توجّه نمايد، دچار بدمستى نمى‌شود. پيامبر خدا (ص) مى‌فرمايد:

قالَ اللهُ تعالى: ابنَ آدَم، يؤتى كلّ يومٍ بِرزقِك وأَنتَ تَحزَنُ، وينقُصُ كلَّ يومٍ مِن عُمرِك وأَنتَ تَفرَحُ، أنتَ فيما يكفيك وتَطلُبُ ما يطغيك، لا بِقَليلٍ تَقنَعُ، ولا مِن كثيرٍ تَشبَعُ.[897]

خداوند متعال فرمود: اى آدميزاد! هر روز، روزى تو مى‌رسد و تو ناراحتى، و هر روز، از عمر تو كم مى‌شود و تو خوش‌حالى؟! آنچه تو را بس است، دارى و در عين حال، آنچه تو را سركش مى‌كند، جستجو مى‌كنى؟! نه به كم قانع مى‌شوى و نه از زياد سير!

دو. نزديك شدن به خدا در بلا- دورشدن از خدا در نعمت‌

خوشايندها و ناخوشايندها، از امورى هستند كه مى‌توانند موجب حزن يا سرور منفى شوند. وقوع در بلا و مصيبت، انسان را اندوهگين و وقوع در ناز و نعمت، انسان را سرمست مى‌كند. اين، به خاطر نگاه به ظاهر پديده‌هاست؛ امّا اگر انسان بداند كه بلا و مصيبت، انسان را به خدا نزديك مى‌كند، حزن انسان، برطرف مى‌شود و جاى خود را به سرور مى‌دهد. همچنين اگر بداند كه ناز و نعمت، موجب دورى انسان از خداوند مى‌گردد، سرخوشى، انسان را از بين مى‌بَرَد. پيامبر خدا (ص) در اين باره مى‌فرمايد:

قالَ اللهُ عزوجل: يحزُنُ عَبدى المؤمِنُ إذا زَوَيتُ عنه الدُّنيا وذلِك أقرَبُ لَهُ مِنِّى، ويفرَحُ إذا بَسطتُ لَهُ الدُّنيا وذلِك أبعَدُ لَهُ مِنِّى.

[897]. أعلام الدين، ص 337؛ بحار الأنوار، ج 77، ص 180، ح 17.