كرد. بنا بر اين، از زمينه‌هاى مهم در رضامندى، كنترل واكنش‌هاى منفى در اين دو موقعيت است. اين موضوع در آيات قرآن كريم و روايات پيشوايان دين، مورد توجّه قرار گرفته است. از اين رو، نخست به رفتارشناسى انسان در اين دو موقعيت مى‌پردازيم و در ادامه، عوامل كنترل را بررسى خواهيم كرد:

الف- الگوى «فَرَح- قُنوط»

برخى در هنگام موقعيت خوشايند، بدمستى مى‌كنند و هنگام ناخوشايند، نااميد مى‌شوند. در كلام زيباى خداوند، الگوى واكنش به خوشايند و ناخوشايند (فَرَح- قُنوط)، بيان شده است:

(وَ إِذا أَذَقْنَا النَّاسَ رَحْمَةً فَرِحُوا بِها وَ إِنْ تُصِبْهُمْ سَيِّئَةٌ بِما قَدَّمَتْ أَيْدِيهِمْ إِذا هُمْ يَقْنَطُونَ.[554] و چون مردم را رحمتى بچشانيم، بدان شاد مى‌گردند و چون به [سزاى‌] آنچه دستاورد گذشته آنان است، صدمه‌اى به ايشان برسد، به ناگاه نوميد مى‌شوند).

فَرَح، كنايه از كفران نعمت كردن و فراموش كردن مُنعم است‌[555] و قُنوط، به معناى نااميدى است. علّامه طباطبايى در تفسير اين آيه شريف، بر اين نكته تصريح مى‌كند كه:

مردم، نظرشان از ظاهر آنچه از نعمت و نقمت مى‌بينند، فراتر نمى‌رود. آنها تنها باطن امر را نمى‌بينند، همين كه نعمتى به دستشان مى‌آيد، خوش‌حال مى‌شوند، بدون اين كه بينديشند كه اين امر، به دست خود آنان نيست، و اين خداست كه به مشيت خود، نعمت را به ايشان رسانده، و اگر او نمى‌خواست، نمى‌رسيد، و همين كه نعمتى را از دست مى‌دهند، مأيوس مى‌شوند. تو گويى خدا در اين ميان، هيچ‌كاره است، و از دست رفتن نعمت، به اذن خدا نبوده! پس اين مردم، ظاهربين و سطحى اند.[556]

جالب اين كه در آيات ديگرى، به ريشه فَرِح و قَنوط، اشاره شده است:

(لا يَسْأَمُ الْإِنْسانُ مِنْ دُعاءِ الْخَيْرِ وَ إِنْ مَسَّهُ الشَّرُّ فَيَؤُسٌ قَنُوطٌ* وَ لَئِنْ أَذَقْناهُ رَحْمَةً مِنَّا مِنْ بَعْدِ ضَرَّاءَ مَسَّتْهُ لَيَقُولَنَّ هذا لِي وَ ما أَظُنُّ السَّاعَةَ قائِمَةً وَ لَئِنْ رُجِعْتُ إِلى‌ رَبِّي إِنَّ لِي عِنْدَهُ لَلْحُسْنى‌ فَلَنُنَبِّئَنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا بِما عَمِلُوا وَ لَنُذِيقَنَّهُمْ مِنْ عَذابٍ غَلِيظٍ.[557] انسان، از درخواست خير خسته نمى‌شود، و اگر بدى به او برسد، بسيار مأيوس و دل‌سرد مى‌گردد. و اگر پس از رنجى كه به او رسيده، از جانب خود، رحمتى به او بچشانيم، قطعاً خواهد گفت: اين حقّ من است، و گمان نمى‌كنم كه رستاخيز برپا شود و اگر به سوى‌

[554]. سوره روم، آيه 36.

[555]. ترجمه تفسير الميزان، ج 18، ص 99.

[556]. همان، ج 16، ص 274

[557]. سوره فصّلت، آيه 49- 50.