حاكمِ پيشين پا گذاشت ؛ و اين امر ، هم آموزي پياپي را براي رشد مكتب اجتهاد و رأي ـ در برابر مكتب تعبّد محض به سنّت ـ اثبات می‌كند .[860] 

منع تدوين تا دوران خلافت عمر بن عبدالعزيز ـ كه باب تدوين را گشود ـ ادامه يافت . اين خليفه ، فدك را به اولاد حضرت فاطمه2 بازگرداند .[861] شايد اين كار براي ملازمه و ارتباط ميانِ آن دو بود ؛ زيرا تدوينِ حاصل ـ علي رغم نقص‌هایی كه داشت ـ براي مسلمانان سودمند بود و حقايق بسياري را روشن می‌ساخت ؛ هرچند از سوي ديگر ، هدف ، تثبيت اصول مكتب اجتهاد بود تا در مقابل مكتب تدوين و نقل حديث ، از خود دفاع كند .

روشن سازي اين حقايق ، همراه با اقداماتي كه عمر بن عبدالعزيز انجام داد ، نتايج خوشايندي را در پي داشت ؛ زيرا از خلالِ تدوين و اِتفاقِ مورخان و اصحاب سنن بر نقل ادّعاي حضرت فاطمه2 (و اينكه فدك در اختيار آن حضرت بود و پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم آن را به او بخشيد)[862] براي خليفه ، امر «فدك» روشن گشت .

اين روشن بيني در عقل عمر بن عبدالعزيز جايگاه خود را پيدا كرد ، وي «فدك» را به اولاد حضرت فاطمه2 بازگرداند و با اين كار ، كفه مكتب «تعبّد محض» بر كفّه مكتب «اجتهاد و رأي» رجحان يافت .

[860]. در كلام حضرت زهرا و امام علي و اهل بيت علیهم السلام دلالت‌های روشني بر اين امر هست؛ مانند اين سخن حضرت زهرا2 خطاب به زنان مهاجر و انصار: «ويعرف التالون غِبَّ ما أسّس الأوّلون» و آیندگان فرجام کاری را که اولی‌ها بنیان نهادند، دریابند. و اين سخن كه «در خطبه فدک» فرمود: «تتربّصون بنا الدوائر وتتوكّفون الأخبار» رویدادهای ناگوار را برای ما انتظار می‌کشیدید و گوش به زنگ اخبار بوديد.

[861]. فتــوح البلـدان 1: 38؛ شرح نهج البلاغه 16: 278؛ معجم البلدان 4: 239؛ الكامـل2: 104ـ105.

[862]. مسند ابي يعلي 2: 334،‌ حديث 1075 و1409؛ شرح نهج البلاغه 16: 268؛ الدرّ المنثور 5: 273 ـ 274.