توضيح مطلب اين است كه گاه گروهى از انسانها , بر اساس شناختى كه از انسان و جهان دارند , به بررسى روابط ميان آن دو پرداخته و با تشخيص آنچه كه آن را سود و زيان مى نامند , قوانين و مقرراتى را وضع نموده و اوامر و نواهى خاصى را مقرر مى دارند

شكى نيست كه اين سلسله از قوانين و مقررات كه بر اساس شناختى مستقل از وحى نسبت به انسان و جهان وضع شده است , قوانين و مقرراتى بشرى بوده و از قداست و حرمت الهى برخوردار نيستند

گاه گروهى از انسانها با عنوان حقوقدان , به بحث و كاوش پيرامون قوانينى مى پردازند كه توسط گروهى ديگر وضع شده است , استنباط و فهم اين گروه و هم چنين مفاهيمى كه متعلق استنباط و فهم آنهاست , هيچ يك خصيصه الهى نداشته و هر دو بشرى است

گاهى ديگر , گروهى از محققان و پژوهشگران به كاوش پيرامون كتاب الهى و سنت معصومين ( ع ) پرداخته , و تلاش مى كنند تا مراد ظاهر از آن را استنباط نموده و بفهمند , نتيجه تلاش اين گروه از محققين از دو صورت خارج نيست , يا آن كه گرفتار خطا شده و از شناخت واقع محروم مى مانند و يا اين كه به درك واقع مى رسند

بحث از اين كه كداميك از فقها به ادراك واقع نائل گرديده و كداميك گرفتار خطا شده اند , بحثى فقهى است و از محدوده دانش معرفت شناسى بيرون است , آنچه معرفت شناس در اينجا مى تواند درباره آن قضا و داورى نمايد اين است كه , آن فقيه كه گرفتار خطا شده است , فتوى و فهمى كه به آن رسيده است فتوى و فهمى بشرى