یادداشتهای استاد مطهری، ج 1، ص: 291

شدن معتقدند بدون آنکه بگویند واجب در ممکن حلول میکند و یا ممکن واجب میشود بلکه اتحاد به نحو فنا از خود [1] عرفا راه وصول به کمال و حقیقت را و منازل و مراحل این راه را و حتی ترتیب این منازل و آثاری که در هر منزلی هست بیان کردهاند.

اینجا مسأله وحدت وجود پیش میآید و مسأله سیر و سلوک.

اظهار نظر چه درباره حقیقت و وحدت وجود و چه درباره طریقت راه وصول به حقیقت از عهده کسانی که وارد این وادی نیستند خارج است.

عرفا مرکب این راه را عشق میدانند. از نظر عرفا کمال انسان در نوعی شدن است و آن شدن او شدن است. انسان قطع نظر از برخورداری و نابرخورداری وضعی دارد که باید به آن وضع درآید، و این است انسانیت واقعی و کمال مطلوب فطری انسان، و چون انسان اینچنین آفریده شده چیز دیگر او را راضی و قانع نمیکند.

ج. (رجوع شود به ورقههای «یادداشت انسان کامل، مکتب عقل»).

حکمای الهی کمال را مساوی با دو چیز میدانند: حکمت و عدالت.

مقصودشان از حکمت آن حقیقت بسیط عرفانی نیست. مقصود وصول به اتحاد و فنا هم نیست، بلکه مقصود شناخت کلی عوالم هستی است.

در تعریف حکمت از نظر غائی گفتهاند: حکمت عبارت است از صیرورة الانسان عالماً عقلیاً مضاهیاً للعالم العینی. حکما برخلاف عرفا کمال انسان را در نفی انسان و فنای درحقیقت نمیدانند بلکه در ظهور حقیقت در انسان میدانند، و بین ایندو فرق بسیار است. و مقصودشان از عدالت تسلط و سیطره کامل نیروی عقل و اراده بر غرایز و شهوات است به طوری که حقوق و حدود هر قوهای در حد خود داده

---

[1]. اینجا باید به اشتباهات قدمای خود ما و مستشرقین که عرفا را متهم به حلول کردهاند اشاره شود. شبستری میگوید: «حلول و اتحاد اینجا محال است- که در وحدت دویی عین ضلال است». وحدت عرفا باز به معنی این نیست که کائنات مجموعاً خدایند و هر جزئی از کائنات جزئی از خداست، بلکه به این است که کائنات را ظل وجود و شأن وجود حقیقی میدانند و اسم ذات حق و تجلی او. ما رأیت شیئاً الّا و رأیت اللَّه قبله و معه.