یادداشتهای استاد مطهری، ج 1، ص: 290

سنگ و نه چیز دیگر. و به جهتی باید گفت این نوع کمال کمال گیاهی و حیوانی است زیرا نتیجهاش رشد و نمو و تغذیه و تولید و احساس و جست و خیز و شهوت و غیره است.

مسلماً در مورد انسان از آن جهت که انسان است باید نمونه و کاملی نه براساس برخورداری بلکه براساس به فعلیت رسیدن تمام استعدادها و ظهور و بروز کردن تمام خواص و آثار انسانی فرض کرد. بعلاوه این تعریف صددرصد جنبه فردی دارد یعنی فردی ضد اجتماعی. لازمه این نوع کمال صرفاً تنازع است و حکومت قوی، و هر نوع کاری که مستلزم محرومیت فردی و فداکاری باشد طبعاً نقص است.

(تعریف انسان کامل از آن جهت مشکل است که انسان و استعدادهای انسان مجهول است، لهذا چارهای نیست جز اینکه مجموعه نظریهها درباره انسان کامل بیان شود، و مخصوصاً ببینیم تعریف و ترسیم انسان کامل از نظر قرآن چیست.).

ب. کمال انسان در درک «حقیقت» و در وصول به «حقیقت» است، یعنی کمال مساوی است با «حقیقت». انسان کامل یعنی انسان کاشف حقیقت و واصل به حقیقت که مجاز و باطل را پشت سر گذاشته است.

عرفا از این نظر دفاع میکنند [1] و اساساً عرفان جز این چیزی نیست. از نظر عرفان، حقیقت مساوی است با وحدت، مساوی است با خدا، هرچه جز او است مجاز و بلکه باطل است، الا کل شئ ما خلا اللَّه باطل، هوالاوّل و الاخر والظاهر والباطن ....

از نظر عرفا کمال مساوی است با حقیقت، و حقیقت مساوی با وحدت، و وحدت مساوی است با واجب الوجود. عرفا به نوعی «او»

---

[1]. شعر معروف مولوی: دی شیخ با چراغ همی گشت گرد شهر ... ناظر به انسان کامل است.