اعتقاد ایرانیان قدیم به مبدأی برای نیکی و مبدأی دیگر برای بدی که بعدها با تعبیر «یزدان» و «اهریمن» بیان شده از همینجا پیدا شده است.

بر حسب آنچه تاریخ نشان میدهد، نژاد آریا پس از استقرار در سرزمین ایران، به پرستش مظاهر طبیعت- البته مظاهر خوب طبیعت از قبیل آتش، خورشید، باران، خاک و باد- پرداختند. بر حسب اظهار مورّخین، ایرانیان بدها را نمیپرستیدند، ولی مردمانی از غیر نژاد آریا وجود داشتهاند که بدها و شرور را نیز به دستاویز راضی ساختن «ارواح خبیثه» پرستش میکردهاند. آنچه در ایران قدیم وجود داشته، اعتقاد به دو مبدأ و دو آفریدگار بوده است نه دوگانه پرستی؛ یعنی ایرانیان، قائل به شرک در خالقیت بودهاند نه شرک در عبادت.

بعدها زردشت ظهور کرد. از نظر تاریخ، بروشنی معلوم نیست که آیا آیین زردشت، در اصل، آیینی توحیدی بوده است یا آیینی ثنوی؟ «اوستا» ی موجود، این ابهام را رفع نمیکند، زیرا قسمتهای مختلف این کتاب، تفاوت فاحشی با یکدیگر دارد. بخش «وندیداد» اوستا صراحت در ثنویت دارد، ولی از بخش «گاتاها» چندان دوگانگی فهمیده نمیشود، بلکه بر حسب ادعای برخی از محقّقین، از این بخش، یکتائی استنباط میگردد. به علّت همین تفاوت و اختلاف بزرگ است که اهل تحقیق معتقدند اوستایی که در دست است اثر یک نفر نیست، بلکه هر بخش آن از یک شخص است.

تحقیقات تاریخی در اینجا نارسا است، ولی ما بر حسب اعتقاد اسلامیای که درباره مجوس داریم میتوانیم دین زردشت را در اصل، یک شریعت توحیدی بدانیم، زیرا بر حسب عقیده اکثر علمای اسلام، زردشتیان از اهل کتاب محسوب میگردند.

محقّقین از مورّخین نیز همین عقیده را تأیید میکنند و میگویند نفوذ ثنویت در آئین زردشت، از ناحیه سوابق عقیده دو خدایی در نژاد آریا قبل از زردشت بوده است.

البته تنها از طریق تعبّد، یعنی از راه آثار اسلامی میتوانیم شریعت زردشت را یک شریعت توحیدی بدانیم، اما از نظر تاریخی، یعنی از نظر آثاری که به زردشت منسوب است، هر چند بخواهیم فقط «گاتاها» را ملاک قرار دهیم نمیتوانیم آئین زردشتی را آئین توحیدی بدانیم؛ زیرا حدّاکثر آنچه محققان در باب توحید زردشت به استناد «گاتاها» گفتهاند این است که زردشت طرفدار «توحید ذاتی» بوده است، یعنی تنها یک موجود را قائم به ذات و غیر مخلوق میدانسته است و آن «آهورامزدا» است و همه موجودات دیگر را، حتی اهریمن (انگره مئنیو) را آفریده آهورامزدا میدانسته است؛ و به عبارت دیگر زردشت برای درخت هستی بیش از یک ریشه قائل نبوده