است؛ و هم میتوانیم با اتکاء به گفته برخی محقّقین، زردشت را طرفدار «توحید در عبادت» یعنی یگانهپرست بدانیم. ولی برای اینکه یک آئین، آئین توحیدی باشد، علاوه بر توحید ذاتی و توحید در عبادت، توحید در خالقیت لازم است و آئین زردشت به حسب مدارک تاریخی، از نظر خالقیت، کاملا ثنوی بوده است، زیرا از این تعلیمات اینچنین استفاده میشود که قطب مخالف «انگره مئنیو» (خرد خبیث) «سپنت مئنیو» (خرد مقدّس) است. سپنت مئنیو منشأ اشیاء نیک است، یعنی همان اشیائی که خوب است و میبایست آفریده بشود، اما انگره مئنیو یا اهریمن منشأ اشیاء بد است، یعنی منشأ اشیائی است که نمیبایست آفریده شود و آهورا مزدا یا سپنت مئنیو مسؤول آفریدن آنها نیست، بلکه انگره مئنیو مسؤول آفریدن آنها است. مطابق این فکر، هر چند هستی دو ریشهای نیست ولی دو شاخهای است، یعنی هستی که از آهورامزدا آغاز میگردد به دو شاخه منشعب میشود: «شاخه نیک» که عبارت است از سپنت مئنیو و آثار نیکش، و «شاخه بد» که عبارت است از انگره مئنیو و همه آفریدهها و آثار بدش. اگر گاتاها را که اصیلترین و معتبرترین و توحیدیترین اثری است که از زردشت باقی مانده است ملاک قرار دهیم زردشت را در شش و پنج خیر و شر، و اینکه نظام موجود نظام احسن نیست و با حکمت بالغه جور نمیآید گرفتار میبینیم.

این جهت، او را از پیامبران آسمانی کاملًا جدا میکند.

آئین زردشت به موجب همین نقص و یا به جهات دیگر نتوانست با ثنویت مبارزه کند، بطوری که بعد از زردشت بار دیگر ثنویت به مفهوم دو ریشهای بودن هستی در میان ایرانیان پدید آمد. زردشتیان دوره ساسانی، و مانویان و مزدکیان، که نوعی انشعاب از زردشتیگری در ایران محسوب میشوند، در حدّ اعلی ثنوی بودهاند.

در حقیقت باید گفت دین زردشت نتوانسته است ریشه شرک و ثنویت را حتی در حدود تعلیمات گاتاها را از دل ایرانیان برکند، خودش نیز مغلوب این عقیده خرافی گشته و تحریف شده است.

تنها اسلام بود که توانست این خرافه چند هزار ساله را از مغز ایرانی خارج سازد. این یکی از مظاهر قدرت شگرف اسلام و تأثیر عمیق آن در روح ایرانیان است که توانست مردمی را که ثنویت با گوشت و پوستشان آمیخته شده بود تا آنجا که برخی از خاورشناسان (دومزیل) [1] معتقدند که: «ثنویت، اساس تفکر ایرانی است» و آنچنان