مسأله خدا عیناً همان «الف» مکتبی است که انسان وقتی گفت، بلافاصله بعدش باید بگوید «ب» و به ترتیب سایر الفبای معرفت به دنبال آن. انسان وقتی خدا را پذیرفت باید بپذیرد که خدا عالم السّرّ و الخفیات است، قادر مطلق است، حکیم علی الاطلاق است، عبث و بیهوده درکار او وجود ندارد؛ پس، از خلقت انسان نیز هدف و غرضی درکار است و بیهوده نیست. قهراً این فکر به دنبال میآید: آیا زندگی انسان به همین حیات و زندگی محدود است و یا اینکه انسان تکلیف و وظیفه دیگری دارد؟ آیا آن که انسان را آفریده است، وظیفهای را هم به عهده او گذاشته است یا اینکه نگذاشته است؟ و اگر وظیفهای هست، آن وظیفه چیست و چگونه باید رفتار کرد؟

این است «الفی» که تا آخر گریبان انسان را رها نمیکند، مگر اینکه سراپای زندگی خود را تسلیم این «الف» کند؛ یعنی این خطّ سیری است که «الف خدا» برای انسان معین میکند.

روی این حساب است که خداشناسی، جوّ روحی و عملی مساعدی لازم دارد و اگر جوّ روحی و عملی مساعدی نبود، همان ریشه اصلی نیز خشک میگردد؛ همچون بذری که در زمینی افشانده میشود که اگر محیط مساعد نباشد فاسد میگردد و از بین میرود.

توحید اقتضا میکند یک زمینه آماده روحی را برای تعالی. توحید مقتضی تعالی روحی است؛ میخواهد روح را برتری دهد و با هدفهای حیات و خلقت سازگاری دهد و به همین جهت در قرآن کریم همه سخن از قابلیت و پاکی و استعداد است؛ میگوید:

«هدی للمتّقین» [1] هدایت است برای پرهیزکاران.«لتنذر به من کان حیا» [2] قرآن برای این است که تو به وسیله آن زندهها را اعلام خطر کنی.

از طرف دیگر، عصیانهای اخلاقی و عملی، روح را از آن مقام قدس والا تنزّل میدهند و لذا این فکر و آن عمل دو نیروی متضاد با یکدیگرند.

نه تنها در مفاهیم مقدّس مذهبی مطلب اینچنین است، بلکه در تمام مفاهیم مقدّس، ولو غیر مذهبی، مطلب به همین منوال است. شرافت و شهامت و شجاعت