روح در همه کس رشد نمیکند. عزّت و آزادگی و عدالتخواهی و خیرخواه بشر بودن در همه کس رشد ندارد. در انسان شهوتران و عیاش، اینها رو به زبونی و فرسودگی میروند؛ در انسان از خود گذشته و از تن رهیده رشد میکنند، و لذا در آنجا که انسان به شهوت و عیش و نوش گراییده است، همه سجایای انسانی مرده است و انسان در لجن سیئات اخلاقی فرو رفته است و بدان سبب جامعه و انسانها در راه سقوط میافتند. یک نمونه تاریخی این مطلب، داستان سقوط اسپانیای اسلامی است. کلیسا هر چه خواست آن را از چنگال مسلمانان به در آورد، نتوانست تا نقشهای ماهرانه کشید و تعالی روح را از آنان گرفت؛ آنان را به باده گساری و عیاشی عادت داد و غیرت و شرفشان را برد و به دنبال آن سیادت و استقلالشان و سپس دین و اعتقاداتشان همه را نابود ساخت.

اولیای حقّ حتّی از بسیاری از لذّات مباح چشم میپوشیدند و از گرفتاری در لذّات حلال نیز پرهیز داشتند، زیرا میدانستند آنجا که انسان پای بند لذّت شد تعالی روح از او گرفته میشود چه رسد به آنجا که پایبند گناه باشد.

در آثار اسلامی ما این مطلب به این صورت طرح شده که گناه، سیاه دلی میآورد و سیاه دلی، بیایمانی. به عبارت دیگر سیه کاری، سیه دلی میآورد و سیه دلی، سیه فکری:«ثمّ کان عاقبة الّذین اساؤا السّوأی ان کذّبوا بآیات اللّه» [1].