پناه بردن به امور فراموشی آور، اعمّ از عیش و عشرتها و یا مخدّرات و مسکرات، به وجود میآورد. تأثیر دافعه این اندیشههای سهمناک کمتر از تأثیر جاذبه لذّت مادّیات نیست.

عکس این حالت نیز ممکن است. یعنی همانطور که مادّیت اعتقادی منجر به مادّیت اخلاقی میشود، مادّیت عملی و اخلاقی نیز در نهایت امر منجر به مادّیت اعتقادی میشود؛ یعنی همان طور که فکر و اندیشه بر روی اخلاق و عمل اثر میگذارد، اخلاق و عمل نیز روی فکر و اعتقاد و اندیشه اثر میگذارد. مقصود اصلی در این بحث- که از علل گرایشهای مادّی بحث میکنیم و سخنمان به مسأله جوّ نامساعد روحی و اخلاقی رسیده است- همین قسمت است.

ممکن است سؤال شود چه رابطهای ما بین عمل و فکر هست؟ مسأله فکر از مسأله عمل مجزّاست. ممکن است انسان جوری فکر کند و نظام فکریاش ثابت بماند، امّا عمل و اخلاقش مطابق آن نباشد و به نحو دیگری سیر کند.

جواب این است که ایمان و اعتقاد، یک فکر مجرّد و خشک نیست که گوشهای از ذهن را اشغال کند و با سایر قسمتهای هستی انسان سر و کاری نداشته باشد. در بین افکار انسان، افکار بیارتباط به عمل، بسیار است، مانند افکار و اطّلاعات ریاضی انسان و قسمتهای بسیاری از اطّلاعات طبیعی و یا جغرافیایی. امّا بعضی از افکار است که وقتی در انسان پیدا شد، به حکم اینکه با سرنوشت انسان پیوند دارد، میخواهد بر سراسر وجود انسانی تسلّط یابد و همه را در قبضه خویش قرار دهد؛ هنگامی که پیدا میشود، زنجیروار یک عدّه اندیشههای دیگری را به دنبال خویش میآورد و خطّ مشی انسان را عوض میکند. عینا داستان کودک مکتبی است که هر چه استاد میگفت بگو «الف»، نمیگفت. پس از آنکه اصرار بسیار کردند که «الف» گفتن برای تو چه ضرری دارد؟ جواب داد که اگر «الف» بگویم، به آن ختم نمیشود؛ پس از آن باید بگویم «ب» و بالاخره سلسله درازی خواهد داشت. من از اول، «الف» نمیگویم که تا به آخر راحت باشم.

سعدی میگوید: