بالاخره آنجا که انفکاک است، یا روش و عمل در اعتقاد مؤثّر میافتد و آن را منقلب میکند و یا اعتقاد و ایده تأثیر میکند و طرز عمل را منقلب میسازد. و بالاخره یا اعتقاد فدای عمل میشود و یا عمل فدای اعتقاد.

این را نمیتوان باور کرد که کسی بتواند یک عمر زندگی کند که فکراً و ایماناً الهی باشد ولی عملًا مادّی؛ عاقبت یکی از دو طرف غالب خواهد شد، یا به این سو و یا به آن سو خواهد رفت. کما اینکه آن کسی هم که از نظر فکر و ایمان مادّی است، خواه ناخواه، دیر یا زود یا برمیگردد و الهی میشود و یا اینکه تنزّه اخلاقی او تبدیل به مادّیت اخلاقی میگردد. این دو نحو مادّیت (مادّیت اعتقادی و مادّیت اخلاقی) علّت و معلول یکدیگرند و از نوع علّت و معلولهای متقابل هستند؛ یعنی هر کدام، هم علّت دیگری واقع میشوند و هم معلول آن.

وقتی انسان فکرش به اینجا منتهی گشت که جهان بدون هدف است و هوش و عقل و ادراک در آن وجود ندارد و خلقت افراد انسانی هم تصادفی است و خلقتی است بر اساس عبث و پرونده انسانها نیز پس از مرگ بکلّی بسته میشود، طبعاً به فکر میافتد «پس دم را باید غنیمت شمرد. تا کی در فکر خوب و بد بودن و عمر را بیهوده تلف کردن؟». طرز تفکر بیهوده شماری هستی و حیات و آفرینش طبعاً به مادّیت اعتقادی منتهی میگردد؛ مخصوصاً که این طرز تفکر فوق العاده رنج آور و طاقت فرساست. غالباً صاحبان این اندیشهها از خود، یعنی از اندیشههای خود که مانند مار و عقرب آنها را میگزد، فرار میکنند و به دنبال وسیلهای هستند که آن اندیشههای گزنده و خرد کننده را از آنها دور سازد. در پی امور فراموشی آور میروند؛ به مخدّرات و مسکرات پناه میبرند؛ حدّاقل این است که به مجالس و محافل عیش و عشرت برای فراموش کردن خود و اندیشههای خود رو میآورند و تدریجاً غرق در مادّیت اخلاقی میگردند.

پس علّت اینکه مادّیت اعتقادی منجر به مادّیت اخلاقی میگردد تنها این نیست که منطقاً اساس اخلاق مبتنی بر عفاف و تقوا متزلزل میگردد و دلیلی برای چشم پوشی از لذّتهای مادّی باقی نمیماند؛ تنها این نیست که با از میان رفتن سدّ معنوی افکار الهی، جاذبه شهوات کار خود را میکند؛ بلکه علّت دیگری هم درکار است و آن اینکه اندیشههای ماتریالیستی درباره جهان و حیات و خلقت، آدمی را سخت در رنج و فشار میگذارد و در آدمی حالت میل به فرار از این اندیشهها و