وحی الهی میخواست. آنجا که تکلیف یک حادثه در قرآن بطور صریح بیان شده است و یا سنّت قطعی در میان است و یا دسترسی به شخص رسول خدا و یا ائمه معصومین (از نظر شیعه) ممکن بود تکلیف روشن بود. اما آنجا که آیه صریح یا سنت قطعی وجود نداشت و دسترسی به معصوم هم نبود طبعا پای اجتهاد و استنباط به میان میآمد.

اینکه اجتهاد از کی آغاز شد و چه تحولاتی در میان اهل سنت و چه تطّوراتی در شیعه پیدا کرد بحث دامنهداری است که اینجا محل طرح آن نیست. تردیدی نیست که از زمان رسول خدا و حدّاقل از وقایع مقارن ایام وفات آن حضرت، این کار آغاز شد.

اما اینکه آیا از اول بطور صحیح انجام گرفت یا بطور ناصحیح، مطلب دیگری است و ما در جای دیگر به این مطالب اشاره کردهایم [1].

فقه اسلامی نیز مانند علوم دیگر بسرعت متطوّر و متکامل شد و طبعا سیستمهای مختلفی در آن بوجود آمد. در میان اهل تسنن دو سیستم فقهی به وجود آمد: سیستم اهل حدیث که بیشتر میان فقهای مدینه معمول بود و سیستم رأی و قیاس که بیشتر میان فقهای عراق معمول بود.

روش اهل حدیث این بود که در مسائل، در درجه اول به قرآن رجوع میکردند، اگر حکم مسأله را در قرآن نمییافتند به حدیث پیغمبر مراجعه میکردند، اگر احادیث، مختلف بود، به ترجیح احادیث از نظر راویان سند میپرداختند، اگر در حدیث نمییافتند و یا ترجیحی در میان احادیث مختلف به دست نمیآوردند به اقوال و فتاوای صحابه رجوع میکردند و اگر از این راه هم طرفی نمیبستند کوشش میکردند به نحوی از اشاراتی که در نصوص هست چیزی استفاده کنند و بندرت اتفاق میافتاد که به رأی و قیاس متوسل شوند.

روش اهل قیاس غیر این بود. آنها اگر حکمی را در قرآن یا سنّت، قطعی نمییافتند به احادیث منقوله چندان اعتماد نمیکردند زیرا آنها را غالبا مجعول یا تحریف شده میدانستند. معتقد بودند که یک نفر فقیه در اثر ممارست در مقررات قطعی اسلامی، به روح قوانین اسلامی آشنا میشود و از روی مشابهات میتواند حکم مسأله مورد نظر را اکتشاف کند.