اسلامی را از معارف قرآنی و از سایر متون اسلامی اعمّ از حدیث و خطبه و دعا توضیح دادهایم و در اینجا لزومی به توضیح بیشتر نمیبینیم.

حکمای اسلامی، با آشنائی با اصول صحیح برهانی از یک طرف، و الهامگیری از معارف اسلامی از طرف دیگر، در اثر مجاهدت هزار ساله، موفق شدند «الهیات بالمعنی الاخص» را بر پایه بس استواری بنا کنند.

از نظر حکمای الهی اسلامی، عدل به عنوان حقیقتی واقعی تفسیر میشود بدون آنکه مستلزم این باشد که ذات اقدس الهی محکوم یک جبر و یک قانون بوده باشد و بر قاهریت علی الاطلاق ذات باری، خدشهای وارد آید. حسن و قبح عقلی نیز به گونهای دیگر تفسیر شد، از حوزه معقولات نظری که ارزش کشف و ارائه حقیقت دارد خارج گردید و جزء اندیشههای ضروری عملی اعتباری قرار گرفت و به همین دلیل به هیچوجه به عنوان معیار و مقیاس برای افعال باری تعالی پذیرفته نشد. حکماء برخلاف متکلّمین هرگز از این مفاهیم در سطح معارف ربوبی استفاده نکردند.

مسأله غایت و غرض نیز پس از تقسیم غایت به غایت فعل و غایت فاعل و اینکه مفهوم حکمت درباره باری تعالی مساوی است با مفهوم عنایت و ایصال اشیاء به غایات آنها، تکلیف روشنی پیدا کرد. از نظر حکماء هر فعلی غایتی دارد و ذات اقدس الهی غایت کل یعنی غایة الغایات است؛ اشیاء همه از او و به سوی او است:

و انّ الی ربّک المنتهی [1].

البته هر یک از مباحث نامبرده، دامنه درازی دارد و در این مقدمه بیش از این نتوان از این مقولات سخن گفت.

طرح اصل عدل در حوزه فقه

ریشه طرح مسأله «عدل» را در جهان اسلام، تنها در علم کلام و در میان متکلّمان نباید جستجو کرد، ریشهای هم در جای دیگر دارد و آن فقه اسلامی است.

جامعه اسلامی از بدو تشکیل، بر محور کتاب و سنّت تأسیس شد. این جامعه مقررات و قوانین خود را اعمّ از عبادی یا تجاری یا مدنی یا جزائی یا سیاسی از منبع