خواهیم زود دهیم و سپس جهنّم را برای او قرار دهیم که در آن داخل شود نکوهیده و دور از رحمت. و هر کس که خانه عاقبت خواهد و برای آن به مقدار لازم و شایسته کوشش کند و مؤمن باشد، پس اینان کوشششان قدردانی خواهد شد. همه را- آن گروه و این گروه را- از بخشش پروردگارت مدد کنیم، و عطای پروردگارت منع شدنی نیست.

آری، این است منطق قرآن. قرآن هیچ منافاتی میان قضای عامّ الهی و حرّیت و اختیار انسان نمیبیند. از نظر برهانی و فلسفی نیز در جای خود ثابت شده است که میان ایندو منافاتی نیست. امّا این فیلسوفان قرن بیستم خیال کردهاند که تنها اگر خدا را نپذیرند آزادند؛ آن هم بدین معنی که در این صورت میتوانند رابطه اراده خود را با گذشته و حاضر، یعنی با تاریخ و محیط، قطع کنند و با چنین اراده قطع شده از تاریخ و محیط، آینده را انتخاب کنند و بسازند، و حال آنکه مسأله جبر و اختیار به قبول و نفی خدا مربوط نیست. با قبول خدا میتوان برای اراده انسان نقش فعّال و آزاد قائل شد، همچنانکه با نفی خدا نیز طبق قانون علیت عامّه میتوان به فرضیه آزادی انسان ایراد گرفت؛ یعنی ریشه جبر و یا توهّم جبر، اعتقاد به نظام قطعی علّت و معلول است که هم الهی به آن معترف است و هم مادّی. اگر منافاتی میان نظام قطعی علّت و معلول و میان آزادی و اختیار انسان نیست- همچنان که واقعا هم نیست- اعتقاد به خدا سبب نمیشود منکر آزادی بشویم. تفصیل بیشتر این مسأله را از کتاب انسان و سرنوشت بخواهید. در اینجا چند نمونه دیگر از لغزشهای فلسفی غرب را در الهیات ذکر میکنیم.

تصادف، خدا، علیت؟

برای آنکه بیشتر با طرز تفکر غربی، اعمّ از الهی یا مادّی، درباره خدا آگاه شویم خوب است این بحث را نیز طرح کنیم:

گروهی اثبات خدا را در گرو خدشه وارد کردن بر قانون علیت و بر اصل ضرورت علّی و معلولی پنداشتهاند؛ یعنی در گرو همان چیزی که اساسیترین پایه اثبات وجود خداوند است؛ نه تنها اساسیترین پایه اثبات وجود خداوند، بلکه اساس