این استدلال، بنابر «اصالت ماهیت» نیز استدلال تمامی است. افرادی نظیر بو علی سینا از همین راه رفتهاند. سؤالی اگر باقی بماند در جای دیگر است و آن اینکه اگر حقیقت ذات واجب، وجود محض است، حقیقت سایر اشیاء چیست؟ آیا حقیقت سایر اشیاء، ماهیت آنهاست و وجود در آنها امر اعتباری است و در نتیجه جهان هستی دو حقیقتی است، و یا حقیقت در سایر اشیاء نیز همان بهره آنها از وجود است؟

پاسخ صحیح این سؤال به آن است که شقّ دوّم را انتخاب کنیم و این همان اصالة الوجود است.

و البتّه امثال ابن سینا منکر اصالت وجود نبودهاند. در زمان آنها هنوز مسأله اصالت ماهیت و اصالت وجود در میان فلاسفه و غیر فلاسفه طرح نشده بوده است.

لهذا این سؤال بر بیان ابن سینا سؤالی است که در آن وقت طرح نشده بوده است، نه اشکالی بر بیان وی. به هر حال، قطع نظر از اصالت وجود نیز ایراد امثال کانت و هگل و سپنسر ایراد درستی نیست. اکنون درباره «ملاک نیاز معلول به علّت» توضیحی میدهیم.

ریشه نیازمندی اشیاء به علّت

قانون علّیت و رابطه سببی و مسبّبی اشیاء نسبت به یکدیگر از قطعیترین معارف بشری است. پیوند و ارتباط معلول به علّت، صوری و ظاهری نیست؛ عمیق است و در متن واقعیت معلول نفوذ دارد. یعنی معلول به تمام واقعیت خود وابسته و متّکی به علّت است و به طوری است که اگر واقعیت علّت نبود، محال بود که واقعیت معلول تحقّق یابد. علوم بشری بر پایه این قانون بنا شده است. ما در جای خود اثبات کردهایم که گریز از این قانون مساوی است با نفی هرگونه نظامی در هستی و نفی هرگونه قانون علمی و فلسفی و منطقی و ریاضی. در اینجا بیش از این لازم نمیدانیم که درباره این اصل بحث کنیم.

فلاسفه اسلامی مسألهای در این زمینه طرح کردهاند [1] که از نظری مقدّم بر اصل