حقیقتاند. حکمت اعتقاد به این حکم این است که اگر آن را نپذیریم، مسأله اینکه معرفت چگونه ممکن میگردد ظاهرا غیر قابل قبول خواهد بود [1].

هگل بر اساس این دو اصل، یکی اینکه «دلیل» میتواند جهان را توضیح دهد نه «علّت» و دیگر اصل «وحدت شناسایی و هستی» (وحدت علم و معلوم)، فلسفه خود را آغاز میکند و از نخستین دلیل که به زعم او «هستی» است آغاز میکند و از «هستی»، «نیستی» را استنتاج مینماید و از آن به «شدن» که مفهوم حرکت است میرسد و به این ترتیب دیالکتیک خود را ادامه میدهد.

ما در اینجا نمیتوانیم به نقد فلسفه هگل و ریشه اشتباهات او با معیارهای فلسفی اسلامی که داستانی دلکش و طولانی است بپردازیم. اینجا همین قدر اشاره میکنیم که بنابر فلسفه اصالت وجود و با توجّه به برهان خاصّ «صدّیقین»، این جدایی که هگل میان علّت و دلیل و «لم ثبوتی» و «لم اثباتی» فرض کرده، همه نقش بر آب میشود. علّت نخستین بنابر این فلسفه، هم «خود سامان» است و بینیاز از علّت و هم «خود پیدا» و بینیاز از دلیل؛ هم علّت همه اشیاء و هم دلیل آنها و توضیح دهنده آنها.

برای حلّ مسأله معرفت (مسأله شناخت) نیز نیازی به اصل «وحدت شناسایی و هستی»، آنچنانکه هگل فرض کرده، نیست. مسأله معرفت و شناخت که از مشکلترین و پیچیدهترین مسائل فلسفی است، راه حلّ دیگری دارد. شرح این دو مطلب را به جای دیگر موکول میکنیم.

توضیح دادیم که بنابر اصالت وجود این سؤال که علّت نخستین چرا علّت نخستین شده است، بکلّی بیمعنی است. اکنون میگوییم حتّی بنابر «اصالت ماهیت» نیز این سؤال باقی نیست، زیرا سؤال وقتی باقی است که الزاماً فرض کنیم ذات واجب الوجود هم مانند سایر ذوات ماهیتی دارد و وجودی که عارض بر آن ماهیت شده است. امّا الزامی به چنین فرضی نداریم، بلکه الزام برخلاف آن است؛ یعنی همینکه به حکم امتناع تسلسل ناچاریم وجود علّت نخستین را که واجب الوجود است بپذیریم، به حکم اینکه واجب الوجود نمیتواند حقیقتی مرکب از ماهیت و وجود باشد، حکم میکنیم که او وجود محض و «انّیت صرف» است و طبعاً سؤال ما منتفی میشود.