و ممتنع است که چنین نباشد. اینجاست که مساوی بودن زاویه «الف» با زاویه «ج» به یاری دو مقدّمه توضیح داده شده است. آن دو مقدّمه «دلیل» مساوی بودن زاویه «الف» با زاویه «ج» است نه «علّت» آن.

امّا علیت چیزی را توضیح نمیدهد. علّیت تنها یک «قضیه وجودیه» را بیان میکند نه یک «قضیه ضروریه» را، زیرا علیت از تجربه به دست میآید نه از استنتاج عقلی. مثلًا به تجربه دریافتهایم که آب در اثر حرارت بخار میشود و در اثر سرما منجمد میگردد. از این رو میگوییم حرارت علّت بخار شدن و سرما علّت منجمد شدن آب است. امّا هرگز ذهن ما حکم نمیکند که ضرورتاً و منطقاً باید چنین باشد.

فرضاً ما در تجربه عکس آن را دریافته بودیم، یعنی همیشه آب در حرارت منجمد میشد و در سرما بخار میگشت، از نظر ذهن ما فرقی نمیکرد. پس این فرض از نظر ذهن امری ممتنع و محال نیست، به خلاف مساوی نبودن زاویه «الف» با زاویه «ج» در مثال گذشته که فرض امری محال و ممتنع است. علیت توضیح نمیدهد که آنچه معلول است باید معلول باشد و منطقاً باید چنین باشد، و آنچه علّت است منطقاً باید علّت باشد. پس جهان را از طریق «دلیل» باید توضیح داد نه از طریق «علّت». فرق دلیل و علّت این است که علّت، چیزی «منفرد» است؛ یعنی وجود مستقل از معلول خود دارد، برخلاف دلیل که چیزی «منفرد» و وجودی مستقل از مدلول نیست. مثلًا مساوی بودن زاویه «الف» با زاویه «ب» و مساوی بودن زاویه «ب» با زاویه «ج» دلیل مساوی بودن زاویه «الف» با زاویه «ج» است. ولی این دلیلها در خارج، وجودی مستقل و جدا از مدلول خود ندارند، آنچنانکه علّتها وجودهایی مستقل از معلولات خود میباشند.

وحدت ذهن و عین

هگل آنگاه به اصل دیگری میپردازد که از آن به اصل «وحدت شناسایی و هستی» و یا اصل «وحدت ذهن و عین» و یا اصل «وحدت عقل و خارج» تعبیر میشود.

وی کوشش دارد دیوار دوگانگی ذهن و عین را فرو ریزد. از نظر هگل ذهن و عین دو حقیقت از هم مستقل و بیگانه نیستند؛ یعنی مانند دو شیء کاملًا متفاوت نیستند که در برابر یکدیگر قرار گرفته باشند، بلکه هر دو یکی هستند، زیرا دو رویه گوناگون یک