طرح میشود هیچ گونه سؤالی به وجود نمیآورد. خیر، مقصود این نیست. این مسأله مانند هر مسأله دیگر هر چند مورد تأیید یک غریزه فطری باشد، آنگاه که در سطح تعقّل طرح میشود، طبعاً سؤالات و اشکالات و شکوک و شبهاتی برای مبتدی به وجود میآورد و راه حلهای لذّت بخشی هم در همان سطح دارد. علیهذا ما نمیخواهیم شکوک و شبهاتی که واقعاً برای افرادی پیش میآید نادیده بگیریم و یا آنها را ناشی از خبث طینت و سوء سریره آنها بدانیم. خیر، چنین نیست. پیدایش شکوک و شبهات در این زمینه آنگاه که بشر میخواهد همه مسائل مربوط به این موضوع را حل کند، یک امر طبیعی و عادی است و همین شکوک است که محرّک بشر به سوی تحقیق بیشتر است. و لهذا ما این نوع شکوک را که منجر به تحقیق بیشتر میشود، مقدّس میشماریم، زیرا مقدّمه وصول به یقین و ایمان و اطمینان است. شک آنگاه بد است که به صورت وسواس درآید و آدمی را به خود سرگرم کند، آنچنانکه میبینیم بعضی افراد از اینکه میتوانند در مسائل تردید کنند لذّت میبرند و آخرین منزل سیر فکری خود را تردید و دودلی میدانند. این حالت، حالت بسیار خطرناکی است، برخلاف حالت اوّل که مقدّمه کمال است. لهذا مکرّر گفتهایم که شک، گذرگاه خوب و لازمی است امّا توقّفگاه و سرمنزل بدی.

بحث ما اکنون درباره افراد یا گروههایی است که شک را توقّفگاه و آخرین منزل خویش ساختند. به عقیده ما ماتریالیسم هر چند خود را یک مکتب جزمی معرّفی میکند، ولی جزء مکاتب شک است. منطق قرآن نیز درباره اینها همین است. قرآن میگوید: «حدّاکثر این است که دچار برخی شکوک و ظنون هستند، ولی در عمل، آن را به صورت جزم و علم و یقین در میآورند.»

سابقه تاریخی

این طرز تفکر چیز تازه و جدیدی نیست. نباید پنداشت که پیدایش این طرز تفکر از نتایج تحوّلات علمی و صنعتی جدید است و در یکی دو قرن اخیر برای اوّلین بار به وجود آمده است، مانند بسیاری از نظریات علمی که در دورانهای قبل نبود و سپس بشر بر آنها دست یافت. نه، مسلّما گرایش مادّی بشر پدیده مخصوص قرنهای اخیر نیست، بلکه از جمله افکار بسیار قدیمی است. در تاریخ فلسفه میخوانیم که