بسیاری از فلاسفه یونان باستان، قبل از دوران سقراط و نهضت فلسفی او، مادّی بوده و ماورای مادّه را انکار میکردند.

در میان مردم جاهلیت مقارن زمان بعثت نیز گروهی چنین فکری داشتند و قرآن در مقام مبارزه با آنها برآمده، سخنشان را نقل و انتقاد میکند:

و قالوا ما هی الّا حیاتنا الدّنیا نموت و نحیا و ما یهلکنا الّا الدّهر [1].

و گفتند: زندگی نیست جز همین زندگی دنیای ما. میمیریم و زنده میشویم و نمیمیراند ما را جز دست روزگار.

این جمله که قرآن از مردمی نقل میکند، هم انکار خدا را در بر دارد و هم انکار معاد را.

ماتریالیسم در دوره اسلامی

کلمه «دهر» یعنی روزگار. به مناسبت همین آیه و همین کلمه که در این آیه آمده است، در دوره اسلامی افرادی را که منکر خدا بودند، «دهری» میگفتند. در دوره اسلامی به افرادی برخورد میکنیم که دهری و مادّی بودهاند، خصوصاً در دوران عبّاسیان که فرهنگها و روشهای مختلف فلسفی وارد جهان اسلام شد. به واسطه آزادی فکری که در آن دوره برای افکار علمی و فلسفی و دینی (البتّه تا حدودی که با سیاست عبّاسیین تضاد نداشت) وجود داشت، رسماً عدّهای به عنوان مادّی مسلک و منکر خدا شناخته میشدند. این عدّه با مسلمانان و سایر پیروان ادیان و معتقدین به خدا مباحثه و مجادله میکردند و دلایل خود را بازگو مینمودند و به دلایل اهل توحید ایراد میگرفتند و بالاخره میگفتند و میشنیدند و آزادانه عقاید خود را ابراز میداشتند. تاریخچه اینها در متن کتب اسلامی ثبت شده است.

افرادی در زمان امام صادق (علیه السّلام) در مسجد پیغمبر (ص) جلسه میکردند و از این نوع سخنان میگفتند. کتاب توحید مفضّل زاییده یکی از این جریانهاست.