جسمانی است، آنچه به نحوی دارای ابعاد مکانی و زمانی است، آنچه دستخوش تغییر و تحوّل است، آنچه قابل اشاره حسّیه است، آنچه محدود و نسبی است- میداند و به واقعیتی و رای این واقعیتها قائل نیست. امّا الهی، واقعیت و وجود را در انحصار این امور نمیداند؛ این امور را بخشی از واقعیت میشمارد نه تمام واقعیت.

الهی برخلاف مادّی به واقعیات غیر مادّی و نامحسوس و مجرّد از زمان و مکان و حرکت، به واقعیت ثابت و جاودانه، ایمان دارد. پس مکتب مادّی مکتب انحصار است و مکتب الهی مکتب ضدّ انحصار.

ولی وقتی که به کتب مادّیین مراجعه میکردم میدیدم مطلب به شکل دیگر طرح میشود. مثلًا به این شکل طرح میشود که مسأله اساسی فلسفه- که فلاسفه را به دو اردوی کاملًا مختلف تقسیم میکند- این است که آیا مادّه مقدّم است یا شعور؟ آیا عین مقدّم است یا ذهن؟ آنان که مادّه را مقدّم بر شعور و عین را مقدّم بر ذهن میدانند، یعنی مادّه را خالق شعور و عینیت را منشأ ذهنیت میشمارند، گروه ماتریالیستها هستند و آنان که شعور را خالق مادّه و ذهن را آفریننده عین میدانند، گروه ایده آلیستها و متافیزیسینها و مذهبیها هستند. و یا آنجا که منطق دیالکتیک را شرح میدهند میگویند: دیالکتیک برخلاف متافیزیک، طبیعت را مجموعه تصادفات اشیاء و پدیدههایی که از یکدیگر مجزّا و منفرد بوده و به یکدیگر وابستگی ندارند، نمیداند؛ دیالکتیک برخلاف متافیزیک که برای طبیعت یک حالت آرامش و رکود و سکون تغییر ناپذیر قائل است، آن را متحرّک و در حال تحوّلات پیدرپی میداند؛ دیالکتیک برخلاف متافیزیک ...

وقتی که طرح این مسائل را در کتب مادّیین به این شکل و به این صورت میدیدم، در اندیشه فرو میرفتم که چرا مسائل به این صورت طرح میشود؟ ذهنم را به کتب و اندیشههای الهیون که با آنها آشنا بودم معطوف میکردم، میدیدم چنین مسائلی برای الهیون مطرح نیست و نمیتواند مطرح باشد. ذهن مقدّم بر عین و خالق عین است یعنی چه؟ کجا گفتهاند جهان یک سلسله اجزای منفرد و بیرابطه با یکدیگر است؟ کدام فلسفه الهی میگوید جهان ثابت و راکد است؟ عمیقترین نظریهها درباره اینکه جهان یک «واحد حرکت» است، از طرف الهیون عنوان و اثبات شده است.

طولی نکشید که راز و رمز این گونه طرح کردنها از طرف مادّیین بر من روشن