برخی کتب مادّیین که از طرف حزب توده ایران به زبان فارسی منتشر میشد و یا به زبان عربی در مصر- مثلًا- منتشر شده بود آشنا شدم. کتابهای دکتر تقی ارانی را هر چه مییافتم به دقّت میخواندم و چون در آن وقت به علّت آشنا نبودن با اصطلاحات فلسفی جدید فهم مطالب آنها بر من دشوار بود، مکرّر میخواندم و یادداشت برمیداشتم و به کتب مختلف مراجعه میکردم. بعضی از کتابهای ارانی را آنقدر مکرّر خوانده بودم که جملهها در ذهنم نقش بسته بود. در سال 29 یا 30 بود که کتاب اصول مقدّماتی فلسفه ژرژ پولیتسر استاد دانشکده کارگری پاریس به دستم رسید. برای اینکه مطالب کتاب در حافظهام بماند، همه مطالب را خلاصه کردم و نوشتم. هم اکنون یادداشتها و خلاصههایی را که از آن کتاب و کتاب ماتریالیسم دیالکتیک ارانی برداشتهام، دارم.

در سال 29 در محضر درس حضرت استاد، علّامه کبیر آقای طباطبایی روحی فداه که چند سالی بود به قم آمده بودند و چندان شناخته نبودند، شرکت کردم و فلسفه بوعلی را از معظّم له آموختم و در یک حوزه درس خصوصی که ایشان برای بررسی فلسفه مادّی تشکیل داده بودند نیز حضور یافتم. کتاب اصول فلسفه و روش رئالیسم- که در بیست ساله اخیر نقش تعیین کنندهای در ارائه بیپایگی فلسفه مادّی برای ایرانیان داشته است- در آن مجمع پربرکت پایه گذاری شد.

برای من که با شور و شوق و علاقه زائد الوصفی فلسفه الهی و فلسفه مادّی را تعقیب و مطالعه و بررسی میکردم، در همان سالها که هنوز در قم بودم مسلّم و قطعی شد که فلسفه مادّی واقعاً فلسفه نیست و هر فردی که عمیقاً فلسفه الهی را درک کند و بفهمد، تمام تفکرات و اندیشههای مادّی را نقش بر آب میبیند و تا امروز که بیست و شش سال از آن تاریخ میگذرد و در همه این مدّت از مطالعه این دو فلسفه فارغ نبودهام، روز به روز آن عقیدهام تأیید شده که فلسفه مادّی فلسفه کسی است که فلسفه نمیداند.

از همان اوایل که به مطالعه این دو فلسفه پرداختم، سعیام این بود که وجوه اختلاف این دو فلسفه را دقیقاً و عمیقاً درک کنم. میخواستم بدانم راه این دو فلسفه در کجا از هم جدا میشود و نقطه اصلی اختلاف نظر کجاست؟ آنچه خودم در این جهت میفهمیدم این بود که نقطه اصلی اختلاف نظر، دایره «وجود» و «واقعیت» است.

مادّی، واقعیت و وجود را در انحصار آنچه مادّی است- یعنی در انحصار آنچه جسم و