شد. آن راز چه بود؟ یک چیز، یک چیز بسیار ساده: ضعف منطق مادّیین و ترس آنها از مواجهه با مسائل در چهره اصلی.

مادّیین کاملًا احساس کردهاند که اگر مسائل را به صورت اصلی و صحیح مطرح کنند، کلاهشان سخت پس معرکه است؛ ناچار کانالهای انحرافی ایجاد میکنند و مغلطه به کار میبرند.

اندیشههای مادّی در جهان اسلام و در فرهنگ و تمدّن اسلامی سابقه طولانی دارد. از آیات قرآن برمیآید که اندیشه انکار خدا و معاد در عصر جاهلیت در میان مردم جزیرة العرب وجود داشته است. از قرن دوّم هجری که اختلاط ملل مختلف آغاز شد و برخورد عقاید و آراء سخت اوج گرفت، مادّیین در کمال آزادی عقاید و اندیشههای خویش را در محافل علمی و در مجالس علنی ابراز میداشتند و دیگران را به پیروی از مکتب خویش دعوت میکردند. احیاناً در مسجد الحرام و یا مسجد النّبی حلقه تشکیل میدادند و به گفتگو درباره عقاید خویش میپرداختند.

اینچنین آزادی برای مادّیین در هیچ محیط مذهبی در جهان سابقه ندارد. با همه اینها، با آنکه اندیشههای مادّی همواره در محافل علمی و غیر علمی مطرح بود، این اندیشهها طرفدارانی از اندیشمندان واقعی به دست نیاورد. افرادی بودهاند که مادّی فکر میکردهاند، ولی هیچ گاه شخصیت برجسته صاحبنظر علمی را نمییابیم که واقعاً پیرو مکتب مادّی باشد. آنچه احیاناً به ابن مقفّع و محمّد بن زکریای رازی و یا خیام نسبت داده میشود، اساس درستی ندارد و غالباً دشمنان اینها روی اغراض شخصی این نسبتها را دادهاند [1].

با اینکه در همه دورهها زنادقه و دهریینی بودهاند که با شعر و نثر و خطابه عقاید خویش را تبلیغ میکردهاند، ما از نظر تاریخ اندیشه به اندیشهای قابل طرح از مادّیین برنمیخوریم. اندیشههایی که به سود فلسفه مادّی و به عنوان اشکال و ایرادی بر فلسفه الهی طرح شده- که قابل بررسی بوده است- از طرف خود الهیون طرح شده است.

از این رو مادّیین در جهان اسلام «تاریخ» و سرگذشت دارند، اما اندیشههای مادّی