عوامل معنوی

در مثالهای گذشته آنچه راجع به علل و اسباب و عوامل مؤثّر در تغییر سرنوشت ذکر کردیم از حدود عوامل مادّی و تأثیرات آنها تجاوز نمیکرد؛ یعنی دنیای حوادث را فقط از جنبه ابعاد مادّی و روابط حسّی و جسمانی در نظر گرفتیم و عواملی که در علل و معلولات شرکت دادیم تنها عوامل مادّی و حسّی بود. بدیهی است از نظر جهانبینی مادّی تنها باید به همین عوامل و روابط علّی و معلولی میان آنها اکتفا کرد. امّا از نظر جهانبینی الهی که واقعیت را در چهار چوب مادّه و جسم و کیفیات و انفعالات جسمانی محدود و محصور نمیداند، دنیای حوادث دارای تار و پودهایی بیشتر و پیچیدهتر است و عواملی که در پدید آمدن حوادث شرکت دارند بسی افزونتر میباشند.

از نظر مادّی عوامل مؤثّر در اجل و روزی و سلامت و سعادت و خوشبختی منحصرا مادّی است. تنها عوامل مادّی است که اجل را نزدیک یا دور میکند؛ روزی را توسعه میدهد یا تنگ میکند؛ به تن سلامت میدهد یا میگیرد؛ خوشبختی و سعادت را تأمین یا نابود میکند. امّا از نظر جهانبینی الهی، علل و عوامل دیگری که عوامل روحی و معنوی نامیده میشوند نیز همدوش عوامل مادّی درکار اجل و روزی و سلامت و سعادت و امثال این امور مؤثّرند.

از نظر جهانبینی الهی، جهان یک واحد زنده و با شعور است؛ اعمال و افعال بشر حساب و عکس العمل دارد؛ خوب و بد در مقیاس جهانی بیتفاوت نیست؛ اعمال خوب و بد بشر مواجه میشود با عکس العملهایی از جهان که احیاناً در دوره حیات و زندگی خود فرد به او میرسد.

ایذاء جاندار، اعمّ از حیوان و انسان، خصوصا ایذاء به صاحبان حقوق، از قبیل پدر و مادر و معلّم، آثار سوئی در همین زندگی دنیایی بار میآورد؛ در طبیعت مکافات هست. این آثار و نتایج، خود قسمتی از مظاهر قضا و قدر است. بدیهی است که این گونه قضایا و ارتباطات میان حوادث و پدیدهها با جهانبینی الهی که جهان را یک دستگاه واحد زنده صاحب اراده و شعور میداند، قابل توجیه است و بخشی از روابط علّی و معلولی را تشکیل میدهد و امّا با طرز تفکر مادّی و جهانبینی ماتریالیستی