در فرد یا قومی پیدا شود زندگی آنها را تباه میکند.

این نظر، گذشته از مفاسد عملی و اجتماعی که دارد، منطقا محکوم و مردود است و از نظر براهین عقلی و فلسفی- چنان که در محلّ خود گفته شده است- تردیدی در بطلان این نظر نیست. نظام اسباب و مسبّبات و رابطه علّی و معلولی بین حوادث، غیر قابل انکار است. نه تنها علوم طبیعی و مشاهدات حسّی و تجربی بر نظام اسباب و مسبّبات دلالت میکند، در فلسفه الهی متقنترین براهین بر این مطلب اقامه شده است. بعلاوه قرآن کریم نیز اصل علیت عمومی و نظام اسباب و مسبّبات را تأیید کرده است.

نظر سوّم اینکه اصل علیت عمومی و نظام اسباب و مسبّبات بر جهان و جمیع وقایع و حوادث جهان حکمفرماست و هر حادثی ضرورت و قطعیت وجود خود را و همچنین شکل و خصوصیت زمانی و مکانی و سایر خصوصیات وجودی خود را از علل متقدّمه خود کسب کرده است و یک پیوند ناگسستنی میان گذشته و حال و استقبال، میان هر موجودی و علل متقدّمه او هست.

بنابر این نظر، سرنوشت هر موجودی به دست موجودی دیگر است که علّت اوست و آن علّت است که وجود این موجود را ایجاب کرده و به او ضرورت و حتمیت داده است، و هم آن علّت است که خصوصیات وجودی او را ایجاب کرده است و آن علّت نیز به نوبه خود معلول علّت دیگری است و همین طور ...

پس لازمه قبول اصل علیت عمومی قبول این نکته است که هر حادثهای ضرورت و قطعیت و همچنین خصوصیت و شکل و اندازه و کیفیت خود را از علّت خود میگیرد. در این جهت فرق نمیکند که ما الهی مسلک باشیم و به علت العللی که اصل همه ایجابها (قضاها) و اصل همه تعینها (قدرها) هست معتقد باشیم یا نباشیم و چنین علّت العللی را نشناسیم. از این رو از جنبه عملی و اجتماعی، در این مسأله فرقی بین الهی و مادّی نیست؛ زیرا اعتقاد به سرنوشت از اعتقاد به اصل علّیت عمومی و نظام سببی و مسبّبی سرچشمه میگیرد، خواه آنکه طرفدار این اعتقاد الهی باشد یا مادّی. چیزی که هست به عقیده یک نفر مادّی، قضا و قدر صرفاً عینی است و به عقیده الهی، قضا و قدر در عین اینکه عینی است علمی هم هست. یعنی از نظر یک نفر مادّی سرنوشت هر موجودی در علل گذشته تعیین میشود بدون آنکه خود آن علل به کار خود و خاصیت خود آگاه باشند، ولی از نظر یک نفر الهی سلسله طولی علل (علل