و چه غیر زمانی) نیست؛ نه اصل وجود او به امور قبلی مربوط و متّکی است و نه خصوصیات و شکل و مختصّات زمانی و مکانی و اندازه و حدود او مربوط به گذشته است و در گذشته تعیین شده است.

البتّه با این فرض، سرنوشت معنی ندارد. سرنوشت هیچ موجودی قبلًا، یعنی در مرتبه وجود یک موجود دیگر، تعیین نمیشود، زیرا رابطه وجودی میان آنها نیست.

مطابق این نظر، باید اصل علیت را یکسره انکار کنیم و حوادث را با گزاف و اتّفاق و صورت غیر علمی توجیه کنیم.

اصل علیت عمومی و پیوند ضروری و قطعی حوادث با یکدیگر و اینکه هر حادثهای تحتّم و قطعیت خود را و همچنین تقدّر و خصوصیات وجودی خود را از امری یا اموری مقدّم بر خود گرفته است، امری است مسلّم و غیر قابل انکار. اصل علیت و اصل ضرورت علّی و معلولی و اصل سنخیت علّی و معلولی را از اصول متعارفه همه علوم بشری باید شمرد [1].

نظر دیگر اینکه برای هر حادثه علّت قائل بشویم، ولی نظام اسباب و مسبّبات را و اینکه هر علّتی معلولی خاصّ ایجاب میکند و هر معلولی از علّت معین امکان صدور دارد، منکر شویم و چنین پنداریم که در همه عالم و جهان هستی یک علّت و یک فاعل بیشتر وجود ندارد و آن ذات حقّ است؛ همه حوادث و موجودات مستقیما و بلاواسطه از او صادر میشوند؛ اراده خدا به هر حادثهای مستقیما و جداگانه تعلّق میگیرد؛ چنین فرض کنیم که قضای الهی یعنی علم و اراده حقّ به وجود هر موجودی، مستقل است از هر علم دیگر و قضای دیگر. در این صورت باید قبول کنیم که عاملی غیر از خدا وجود ندارد. علم حقّ در ازل تعلّق گرفته که فلان حادثه در فلان وقت وجود پیدا کند و قهرا آن حادثه در آن وقت وجود پیدا میکند و هیچ چیزی هم در وجود آن حادثه دخالت ندارد. افعال و اعمال بشر یکی از آن حوادث است. این افعال و اعمال را مستقیما و بلا واسطه قضا و قدر، یعنی علم و اراده الهی، به وجود میآورد و امّا خود بشر و قوّه و نیروی او دخالتی درکار ندارد؛ اینها صرفا یک پرده ظاهری و یک نمایش پنداری هستند.

این همان مفهوم جبر و سرنوشت جبری است و این همان اعتقادی است که اگر