اگر اینها به حقیقت مطلب رسیده بودند و میفهمیدند که نظر هر دستهای فقط بر جزئی از حقیقت مشتمل است، نزاع از میان برمیخاست و میفهمیدند که لازمه اعتقاد به قضا و قدر و توحید افعالی، جبر و سلب آزادی از بشر نیست؛ همان طور که لازمه اختیار و حرّیت بشر، نفی قضا و قدر نیست.

قضا و قدر

«قضا» به معنی حکم و قطع و فیصله دادن است. قاضی را از این جهت قاضی میگویند که میان متخاصمین حکم میکند و به کار آنها فیصله میدهد. در قرآن کریم این کلمه زیاد استعمال شده، چه در مورد بشر و چه در مورد خدا و چه در مورد قطع و فصل قولی که سخنی موجب قطع و فصلی بشود و چه در مورد قطع و فصل عملی و تکوینی که حقیقتی از حقایق موجب قطع و فصل گردد.

«قدر» به معنی اندازه و تعیین است. این کلمه نیز به همین معنی در قرآن کریم زیاد استعمال شده است.

حوادث جهان از آن جهت که وقوع آنها در علم و مشیت الهی قطعیت و تحتّم یافته است، مقضی به قضای الهی میباشند و از آن جهت که حدود و اندازه و موقعیت مکانی و زمانی آنها تعیین شده است. مقدّر به تقدیر الهی میباشند.

حکما و متکلّمین در این زمینه اصطلاحات و بیانات خاصّی دارند و چون مربوط است به مسأله علم باریتعالی و مراتب علم باری و آنها نیز بستگی دارد به مسائل زیادی از آن جمله تحقیق در عوالم کلّی وجود، ما در این مقاله وارد بحث آنها نمیشویم. حاجی سبزواری در منظومه معروف خود میگوید:

آنچه در این مقاله میتوان بحث کرد، این است که به طور کلّی درباره حوادثی که در جهان واقع میشود سه گونه میتوان نظر داد:

یکی اینکه بگوییم حوادث با گذشته خود هیچ گونه ارتباطی ندارد؛ هر حادثه در هر زمان که واقع میشود مربوط و مدیون اموری که بر او تقدّم دارند (چه تقدّم زمانی