ما فوق زمان) به خود و به کار و خاصیت خود آگاه میباشند. از این رو در مکتب الهیون آن علل، نام کتاب و لوح و قلم و امثال اینها به خود میگیرند، امّا در مکتب مادّیون چیزی که شایسته این نامها باشد وجود ندارد.

جبر

از اینجا معلوم میشود که اعتقاد به قضا و قدر عمومی و اینکه هر حادثهای و از آن جمله اعمال و افعال بشر به قضا و قدر الهی است، مستلزم جبر نیست. اعتقاد به قضا و قدر آنگاه مستلزم جبر است که خود بشر و اراده او را دخیل درکار ندانیم و قضا و قدر را جانشین قوّه و نیرو و اراده بشر بدانیم، و حال آنکه- چنانکه اشاره شد- از ممتنعترین ممتنعات این است که ذات حقّ بلا واسطه در حوادث جهان مؤثّر باشد؛ زیرا ذات حقّ، وجود هر موجودی را فقط و فقط از راه علل و اسباب خاصّ او ایجاب میکند. قضا و قدر الهی چیزی جز سرچشمه گرفتن نظام سببی و مسبّبی جهان از علم و اراده الهی نیست و چنانکه قبلا اشاره شد لازمه قبول اصل علّیت عمومی و اصل ضرورت علّی و معلولی و اصل سنخیت علّی و معلولی این است که سرنوشت هر موجودی با علل متقدّمه خود بستگی داشته باشد، خواه آنکه طبق نظر الهیون مبدأ الهی درکار باشد و یا آنکه طبق نظر مادیون مبدأ الهی درکار نباشد و فقط مبدأ مادّی درکار باشد؛ یعنی خواه آنکه نظام اسباب و مسبّبات را قائم به غیر و منبعث و متّکی به مشیت الهی بدانیم و یا آنکه این نظام را مستقل و قائم به ذات فرض کنیم، زیرا مستقل و قائم به ذات بودن نظام سببی و مسبّبی، و مستقل و قائم به ذات نبودن آن، در مسأله سرنوشت و آزادی بشر تأثیر ندارد. از این رو بسیار جاهلانه است که کسی عقیده جبر را ناشی از اعتقاد به قضا و قدر الهی بداند و از این نظر، اعتقاد به سرنوشت و قضا و قدر را مورد انتقاد قرار دهد.

اگر مقصود از سرنوشت و قضا و قدر الهی انکار اسباب و مسبّبات و از آن جمله قوّه و نیرو و اراده و اختیار بشر است، چنین قضا و قدر و سرنوشتی وجود ندارد و نمیتواند وجود داشته باشد؛ در حکمت الهی براهینی پولادین که جای هیچ گونه شک و ابهام باقی نمیگذارد، بر بیاساس بودن چنین سرنوشت و قضا و قدری اقامه شده است. و اگر مقصود از سرنوشت و قضا و قدر، پیوند حتمیت هر حادثه با علل خود و